ლინკი
ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი, ტონი ვაგნერი იმის შესახებ, თუ როგორ მიაღწია ფინეთმა ექსტრაორდინალურ წარმატებას ტესტირებისთვის ნაკლები მნიშვნელობის მინიჭებით
როგორ მოახერხა ერთმა ინდუსტრიულმა ქვეყანამ მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული განათლების სისტემის შექმნა, იმგვარი სისტემისა, რომელიც სრულიად არ სწყალობს ტესტირებებს? ეს შეკითხვაა დასმული - და პასუხგაცემული - დოკუმენტურ ფილმში „The Finland Phenomenon: Inside the World’s Most Surprising School System". იკვლევს რა ამ ერის განათლების სიტემას, როგორც სხვებთან შედარებით, ყველაზე წარმატებულს, ფილმი უარყოფს ტესტირება-აკვიატებულ განათლების „რეფორმის" პოლიტიკას, რომელიც მასწავლებელთა დემონიზაციის ეწევა და რომელიც ამჟამად დომინირებს ამერიკაში.
ჩემს რადიო-გადაცემაში მე ვესაუბრე ჰარვარდელ მკვლევარს, ტონი ვაგნერს, რომელიც ზემოთხსენებული ფილმის წამყვანია. ის არის ასევე ავტორი 2008 წელს გამოცემული წიგნისა „The Global Achievement Gap: Why Even Our Best Schools Don’t Teach the New Survival Skills Our Children Need — And What We Can Do About It.” წინამდებარე ინტერვიუ გახდა საფუძველი ჩემი საგაზეთო სვეტისა ამ საკითხზე, რომელმაც დიდი რეზონანსი გამოიწვია. ამიტომ გადავწყვიტე ჩვენი დისკუსიის ტრანსკრიპტის სრულად გამოქვეყნება.
-რას მიაღწია ფინეთმა და როგორი ისტორია აქვს მის გაუმჯობესებულ საგანმანათლებლო სისტემას?
1970-იანი წლების დასაწყისში ფინეთს ნაკლებადგანვითარებული განათლების სისტემა ჰქონდა და საკმაოდ ღარიბი აგრარული ეკონომიკა, რომელიც მხოლოდ სატყეო მეურნეობაზე იდგა. ამიტომ, მათ კარგად იცოდნენ, რომ უნდა გაეუმჯობესებინათ განათლების სისტემა იმისათვის, რომ შეექმნათ ნამდვილ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა.
ამრიგად, მათ 1970-იან წლებში მომავალი მასწავლებლების შერჩევისა და გადამზადების სრული ტრანსფორმირება დაიწყეს. ეს იყო ძალზედ მნიშვნელოვანი და ფუნდამენტური რეფორმა, რადგან მათ შესაძლებლობა მიეცათ საგრძნობლად აემაღლებინათ მასწავლებელთა პროფესიონალიზმი. ყველა მასწავლებელი იღებდა მაგისტრის ხარისხს და გადიოდა მაღალი დონის გადამზადებას.
გამომდინარე აქედან, რაც მოხდა ფინეთში ხსენებული დროიდან, ეს იყო მასწავლებლობის, როგორც ასეთის, ყველაზე მეტად დაფასება. მასწავლებლობა არ გამხდარა მაღალანაზღაურებადი, ის უბრალოდ ძალიან დაფასებულ პროფესიად იქცა. მასწავლებლობის მსურველი ათი ადამიანიდან მხოლოდ ერთი თუ მიაღწევდა საკლასო ოთახამდე. ამან კი შედეგად ის მოიტანა, რომ PISA-ს საერთაშორისო შეფასებით ფინეთმა უფრო მაღალი შეფასება მიიღო, ვიდრე სხვა დასავლურმა ქვეყნებმა, აღმოსავლეთში კი ძალიან ცოტა ქვეყანაა, რომლებიც იგივე შედეგებს აღწევენ თავიანთ განათლების სისტემებში.
-ესე იგი, ფინეთი ძირითადად მასწავლებლებზეა ფოკუსირებული და არა შიდა ტესტირებებზე. ეს PISA-ს ტესტები, რომლებიც თქვენ ახსენეთ, საერთაშორისო შეფასებაა.
დიახ, სწორედ ასეა. ამ ქვეყანაში არ არსებობს ტესტირებები თუ არ ჩავთვლით ძალზედ მოკრძალებულ აუდიტორულ პროგრამას, რომელიც ბავშვებთან დაკავშირებული დემოგრაფიული მონაცემების შეგროვებისთვისაა განკუთვნილი და არა, მაგალითად, საჯარო კონსუმერიზმის, ანგარიშვალდებულებებისა ან ურთიერთშედარებისთვის სხვადასხვა სკოლების სასწავლო რეალობებისა. აღმაფრთოვანებელი ის არის, რომ პროფესიონალიზმის ასეთი მაღალი დონის შექმნით მათ შეუძლიათ უბრალოდ ენდონ საკუთარ მასწავლებლებს. მათი დევიზია „ენდე პროფესიონალიზმის საშუალებით". ფინეთში ძლიერ და სუსტ სკოლებს შორის განსხვავება ოთხ პროცენტზე ნაკლებია და ჩვენ ამგვარი მაჩვენებელი გვაქვს იმ პირობებში, რომ ქვეყანაში არ არსებობს არავითარი ტესტირება მასწავლებელთათვის.
-ეს სრულიად საწინააღმდეგო ვითარებაა ჩვენი ქვეყნის საგანმანათლებლო „რეფორმასთან" მიმართებაში. როდესაც გესმის აშშ-ში მიმდინარე დებატები განათლების სისტემის ირგვლივ, ძირითად იდეად იკვეთება მასწავლებელთა დემონიზაციის (demonize) საჭიროება და რომ რეალური გზა განათლების სისტემის გაუმჯობესებისთვის სწორედ ტესტირებებია. როგორ ფიქრობთ, რატომ არის ამხელა განსხვავება ამ ორი ქვეყნის დამოკიდებულებაში საკითხის მიმართ?
პირველ რიგში, მინდა მივუთითო, რომ ფინეთი მსოლფიოში ერთ-ერთ უპირველეს ქვეყნად არის შეფასებული ინოვაციურობის, მეწარმეობისა და კრეატიულობის თვალსაზრისით. ეს არ არის ჩვენი ბაბუების დროინდელი სოციალისტური ქვეყანა, ამ სიტყვის ნებისმიერი გაგებით.
გარდა ამისა, რასაც მინდა ხაზი გავუსვა, არის ის, რომ აშშ-ში რეფორმები ბიზნესების მიერ ხორციელდება ბოლო ოცდახუთი წლის განმავლობაში. სწორედ დევიდ კერნსი (Xerox-დან) და ლუი გერსტნერი (IBM-დან) იყვნენ, რომლებმაც მოიწვიეს ნაციონალური სამიტი განათლების საკითხზე. მათ არ მიუწვევიათ განათლების არცერთი სპეციალისტი, არამედ მხოლოდ აღმასრულებელი ოფიცრები, სენატორები და კონგრესმენები.
მესმის, რომ ბიზნესის ინტერესებში შედის უკეთესი უნარების გამომუშავება და განვითარება და ასევე მესმის გარკვეული უნდობლობა განათლების სისტემისადმი თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ ის ერთადერთი პროფესია შეიძლება იყოს, რომელიც სამსახურის გარანტიას გაძლევს მთელი სიცოცხლის მანძილზე. მაგრამ ფინეთში განსხვავებული ის არის, რომ იქ ორმხრივი კონსენსუსი იყო 30 წლის განმავლობაში განათლებისა და მაღალხარისხიანი სწავლების მნიშვნელოვნობასთან დაკავშირებით. ეს იყო პარტნიორობა ბიზნესებს, პოლიტიკოსებსა და განათლების სპეციალისტებს შორის.
-რას ეტყოდი იმ ხალხს, რომელიც ამბობს, რომ არ შეიძლება აშშ-სა და ფინეთის განათლების სისტემების შედარება, რადგან ფინეთის მოსახლეობა ჰომოგენურია, ხოლო აშშ-ში უფრო მეტად მრავალფეროვანი პოპულაციაა?
ჯერ ერთი, ფინეთი უფრო მეტად მრავალფეროვანია, ვიდრე ეს ზოგადად მიჩნეულია. მოსახლეობის 15 პროცენტი საუბრობს რომელიმე სხვა ენაზე. ჰელსინკის სკოლებში 45 ენაზე საუბრობენ. რა თქმა უნდა, აშშ-სა და ფინეთის მოსახლეობას შორის მნიშვნელოვანი სხვაობებიც არის, მაგრამ არ შეიძლება ფინეთის, როგორც ქვეყნის, შედარება აშშ-სთან, როგორც ქვეყანასთან. ფინეთის ფართობი და მოსახლეობა მხოლოდ 33 პროცენტია შტატებთან შედარებით. ასე რომ, მოდით შევადაროთ ფინეთი და მინესოტა, რომლებსაც მსგავსი დემოგრაფია აქვს, კარგი? ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ განსხვავებები ზოგადად მართლაც არის, ბევრი რამის სწავლა შეიძლება ფინური რეალობიდან.
-რას იტყვით ეკონომიკის როლზე? ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის პროფესორი დიანა რავიჩი ამბობს, რომ მხოლოდ განათლების სისტემას არ შეუძლია სიღარიბის დაძლევა და ხშირად ის ორგანულად ასახავს ამ სიღარიბეს. ფინეთი ნაკლებად არის ეკონომიკურად უთანასწორო საზოგადოება. რამდენად შეუძლია სიღარიბის ასეთ ნაკლებობას ახსნას ფინეთის წარმატება ჩვენს (ამერიკულ, დ.თ.) რეალობასთან შედარებით?
არსებობს ორი პასუხი ამ შეკითხვაზე. უპირველეს ყოვლისა, რასაკვირველია, სოციალურ ფენას (კლასს) აქვს მნიშვნელობა. რომელიმე რაიონის სკოლაში მიღებული ტესტირების ქულა გარკვეულწილად კავშირშია იმასთან თუ რამდენად ღარიბი ან მდიდარი მოსახლეობაა ამ რაიონში.
მაგრამ ყოველივე ნათქვამის მიუხედავად, მე ნამყოფი ვარ ქვეყნის (გულისხმობს აშშ-ს, დ.თ.) ზოგიერთი უმდიდრესი რაიონის რამდენიმე საუკეთესო სკოლაში. მათ შორისაა კერძო სკოლებიც. ვნახე საშუალო (mediocre) დონის სწავლება იმ მასწავლებლების მიერ, რომლებიც ტესტებს აბარებდნენ. ეს ტესტები ორიენტირებულია მხოლოდ ფაქტოლოგიური ხასიათის ინფორმაციის გახსენებაზე ანუ წარმოადგენს მეხსიერების ტესტს, რომლებსაც სტუდენტებიც აბარებენ, მაგრამ არ გულისხმობს იმ უნარების შემოწმებას, რომლებიც აუცილებელია ცოდნის გლობალურ ეკონომიკაში.
ეს არის რაც ფინეთმა გააკეთა განსხვავებული - მათ განსაზღვრეს თუ რა არის საუკეთესო სწავლება (არა უბრალოდ გონივრული სწავლება) და მათ გააჩნიათ ამის სტანდარტი. მეორე, მათ ასევე განსაზღვრეს თუ რა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი სწავლებისას და ეს არის არა მეხსიერებაზე, არამედ აზროვნებაზე დაფუძნებული კურიკულუმი. ასე რომ, ჩვენს უმდიდრეს რაიონებშიც კი ვერ ვუახლოვდებით წარმატების ამ გლობალურ სტანდარტს.
-თუ ჩვენ შევძლებთ როგორღაც მაგიური ჯოხის აქნევას და სწორედ ახლა შევძლებთ ფინური საგანმანათლებლო სისტემის გადმოტანას აშშ-ში, როგორ ფიქრობთ, იქნება კი ის ისეთივე საუკეთესო შედეგის მომტანი, მხედველობაში მივიღებთ რა ასევე ეკონომიკურ განსხვავებებსა და უთანასწორობას?
ეს თაობების განსახილველი პრობლემაა და მე მწამს, რომ ამ ეკონომიკურ განსხვავებას სერიოზულად უნდა მივუდგეთ. მაგრამ მე ნამყოფი ვარ ასევე ძალიან ღარიბ სკოლებშიც (ე.წ. KIPP schools), რომლებსაც, ფინური სკოლების მსგავსად, განსაზღვრული აქვთ თუ რა არის საუკეთესო სწავლებისა და სწავლის პროცესში. ვფიქრობ, თავისუფლად შეიძლება ამ KIPP სკოლების შედეგების ხილვა, თუ როგორ აბარებენ შემდეგ საუკეთესო კოლეჯებში და იქ წარმატებით აგრძელებენ სწავლას სწორედ ასეთი სკოლების მოსწავლეები. ეს ყველაფერი კი საუკეთესო სასწავლო სტანდარტის შედეგია. ასე რომ, დიახაც სოციალურ ფენას აქვს მნიშვნელობა. ყურადღების მიღმა არ უნდა დავტოვოთ ეს საკითხები და ჩვენ არ შეგვიძლია ეკონომიკური ფაქტორი მოვიშველიოთ გასამართლებელ საბუთად, რომ დაბალი მიღწევები სწორედ ამ მიზეზით გვაქვს განათლებაში.
-როგორ მოახერხა ფინეთმა მოსახლეობის თვალში მასწავლებლის როლი იმ დონემდე აემაღლებინა, რომ ის არა მხოლოდ საპატიო (honorable), არამედ სათაყვანებელ (revered) პროფესიადაც ექცია, მაშინ როცა აშშ-ში მასწავლებლები ხშირად უსამართლო კრიტიკას იმსახურებენ?
ისინი მართლაც მიიჩნევენ მასწავლებლებს მეცნიერებად, საკლასო ოთახებს კი ლაბორატორიებად. ასე რომ, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, - იქ თითოეულ მასწავლებელს უნდა ჰქონდეს მაგისტრის ხარისხი, რომლებიც სწორედ შინაარსობრივი ხარისხებია. ამ ხარისხების მისაღებად ისინი არ გადიან სულელურ კურსებს განათლების თეორიისა და ისტორიის შესახებ. ისინი ეუფლებიან სწორედ მიზნობრივ კურსებს, რომლებიც საშუალებას აძლევს მათ მაღალი ინტელექტუალური მზაობით მოვიდნენ საკლასო ოთახში. ეს ერთი.
მეორე: მათ პროფესიონალიზმი განსაზღვრეს, როგორც მაქსიმალურად გუნდური მუშაობა. მასწავლებლებისთვის გამოყოფილია სასკოლო დღე თუ სასკოლო კვირა, როდესაც მათ შეუძლიათ ერთმანეთთან მუშაობა და კურიკულუმებისა და გაკვეთილების უწყვეტი დახვეწა-გაუმჯობესება. ფინელებმა დიდი ხნის წინ მასწავლებლები იზოლირებული ვითარებიდან გამოიყვანეს და მისცეს მათ ერთად მუშაობის დრო.
თარგმანი დავით თინიკაშვილისა
Monday, January 28, 2013
განათლების განვითარება ეფექტიანმა სტრატეგიული დაგეგმვის პროცესმა უნდა უზრუნველყოს
ლინკი
„ქართულმა ოცნებამ“ წინასაარჩევნო კამპანიისას სამ პრიორიტეტს შორის განათლება დაასახელა, რაც, ბუნებრივია, მეცნიერებასაც მოიცავდა, ვინაიდან მეცნიერების გარეშე შეუძლებელია განათლებისა და მთლიანად ქვეყნის სამომავლო პერსპექტივების დასახვა. მეცნიერების უმნიშვნელოვანესი როლის შესახებ პოზიცია „ქართული ოცნების“ პოლიტიკური ლიდერების მიერ არაერთხელ იყო გამოხატული. საარჩევნო დოკუმენტის ფორმატისა და მცირე მოცულობის მიუხედავად, „ქართული ოცნების“ წინასაარჩევნო დოკუმენტში მკაფიოდ იქნა ჩამოყალიბებული განათლების სფეროში არსებული პრობლემები და ამ პრობლემების გადაჭრის პრიორიტეტული მიმართულებები და ამოცანები. მიუხედავად იმისა, რომ სააკაშვილის ავტორიტარული რეჟიმის დამარცხების უმთავრეს საფუძველს ბიძინა ივანიშვილის პიროვნული ფაქტორი და მის მიმართ არსებული ნდობა წარმოადგენდა, ვფიქრობ, „ქართული ოცნების“ გამარჯვებაში არსებითი როლი კოალიციის საპროგრამო დოკუმენტმაც და მათ შორის, განათლების სფეროსთან დაკავშირებით დაფიქსირებულმა დაპირებებმაც შეასრულა (თუმცა, ესეც ბიძინა ივანიშვილის ფაქტორს უნდა დავუკავშიროთ, ვინაიდან მან არაერთხელ განაცხადა, რომ „ქართული ოცნება“ მხოლოდ რეალურ(!) დაპირებებს გასცემდა). ეს ბუნებრივიცაა, ვინაიდან განათლების სფეროთი დაინტერესებული მხარე, შეიძლება ითქვას, მთელი მოსახლეობაა (მოსწავლე-ახალგაზრდობა, მშობლები, ბებია-ბაბუები და ა.შ.). გარდა ამისა, საბედნიეროდ, საქართველოში დღემდე მაღალია განათლების მიღებისაკენ (შეიძლება ზოგჯერ მოდურიც, მაგრამ უმეტესად მაინც შინაგანად მოტივირებული) სწრაფვა და იმავდროულად, ბევრი ოჯახისთვის მძიმეა და ზოგჯერ გაუსაძლისიც განათლების ხარჯების ანაზღაურების ტვირთი.
ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, მაღალია საზოგადოების ინტერესი უკვე ხელისუფლებაში მყოფი „ქართული ოცნების“ მიერ განათლების სფეროში გადადმული თითოეული ნაბიჯის მიმართ. საზოგადოება მოელის ხელისუფლების თანმიმდევრულ, სამართლიან, გამჭვირვალე და შედეგებზე ორიენტირებულ გადაწყვეტილებებს - საარჩევნო დოკუმენტში მოცემული დებულებების ცხოვრებაში გატარებას, მოლოდინების რეალობად ქცევას და განათლების მისაღებად, ხშირ შემთხვევაში, მათთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ხარჯების გაღებისაგან გათავისუფლებას. საზოგადოება მოელის არა ცალკეულ, თუნდაც მოსაწონ გადაწყვეტილებებს, არამედ ქმედებებს, რომელიც მკაფიოდ ჩამოყალიბებული სტრატეგიის და მისი სამოქმედო გეგმის შესაბამისად იქნება განხორციელებული. ეს „ქართული ოცნების“ საარჩევნო პროგრამაში ცალსახადაა დაფიქსირებული: „განათლების სისტემის მართვა არა ფასადურ, არამედ თანმიმდევრულ და შედეგებზე ორიენტირებულ მოკლე, საშუალო და გრძელვადიან სტრატეგიულ დაგეგმვას დაეფუძნება“. ეს დებულება ყველა სხვა პროგრამულ დებულებათა შორის უმთავრესია, ვინაიდან მის ეფექტიან განხორციელებაზე დამოკიდებულია სხვა პროგრამული მიზნებისა და შესაბამისად, განათლებისა და მეცნიერების სფეროს განვითარებაზე ორიენტირებული ეფექტიანი ღონისძიებების გატარება.
საზოგადოებისათვის ცნობილია, რომ დღეისათვის ქვეყნის განვითარების მხოლოდ საშუალოვადიანი დაგეგმვა გამოიყენება. „საბიუჯეტო კოდექსის“ შესაბამისად, ქვეყნის განვითარების ძირითადი გეგმა არის ქვეყნის ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტი, რომელიც „ასახავს ინფორმაციას საშუალოვადიანი მაკროეკონომიკური და ფისკალური პროგნოზების შესახებ, ასევე ინფორმაციას საქართველოს ცენტრალური, ავტონომიური რესპუბლიკებისა და ადგილობრივი ხელისუფლებების განვითარების ძირითადი მიმართულებების შესახებ“. შესაბამისად, ამ გეგმის ფარგლებში განისაზღვრება საშუალოვადიან და მოკლევადიან (საბიუჯეტო წლის განმავლობაში) პერიოდში განათლების სფეროში განათლების და მეცნიერების სამინისტროს და სხვა სამინისტროების საშუალოვადიანი პრიორიტეტები და პროგრამები. დაგეგმვის ეს წესი, ფაქტობრივად, 2005 წლიდან მოქმედებს, თუმცა ავტორიტარული ხელისუფლების საქმიანობის შედეგები სავალალოა და არსებითად გასაანალიზებელია ამ შედეგების მიზეზები. გამოვყოფ რამდენიმე უმნიშვნელოვანეს საკითხს, რომელთა გადაწყვეტა აუცილებელია ამ შედეგების დასაძლევად: 1. უნდა აღდგეს სამართლიანობა (უსამართლობის, შეზღუდული და ფიქტიური აკადემიური თავისუფლების პირობებში სტრატეგია შედეგის მომცემი ვერ იქნება); 2. განათლება და მეცნიერება ის სფეროებია, რომელთა განვითარება გრძელვადიან სტრატეგიულ გეგმას უნდა დაეფუძნოს (სხვაგვარად წარმოუდგენელია საშუალოვადიანი და მოკლევადიანი სამოქმედო გეგმის ეფექტიანი განხორციელება); 3. სტრატეგიის საბოლოო დოკუმენტი უნდა შემუშავდეს საყოველთაო განხილვის, მოსახლეობის ფართო ჩართულობის საფუძველზე; 4. განათლების და მეცნიერების გრძელვადიანი სტრატეგია შესაბამისობაში უნდა იყოს მთლიანად ქვეყნის განვითარების გრძელვადიან სტრატეგიასთან, სხვა დარგობრივ და ასევე, ადგილობრივ და რეგიონულ სტრატეგიებთან.
მხოლოდ ასეთ პირობებში იქნება შესაძლებელი ქვეყნის ჰარმონიული და წარმატებული განვითარება. აღნიშნული საკითხების გადაწყვეტის პროცესის წარმართვას კი შესაბამისი ინსტიტუციური უზრუნველყოფა სჭირდება. ამ მოსაზრებას ამყარებს ქვეყნის რეგიონული განვითარების დიაგნოსტიკური მოხსენების, სტრატეგიის დოკუმენტისა და მისი სამოქმედო გეგმის შემუშავების შედეგად უკვე მიღებული გამოცდილება. ამ ექსპერტული და შესაბამისი ნორმატიული დოკუმენტების შემუშავების მიზნით შექმნილი იყო სახელმწიფო და სპეციალური კომისიები შესაბამისი სამდივნოთი, სადაც კონკურსის(!) საფუძველზე მოწვეული იყვნენ მაღალი კვალიფიკაციის ექსპერტები, უზრუნველყოფილი იყო შესაბამისი ჯგუფების ღიაობა და მათში საზოგადოების, დაინტერესებული მხარეების ფართო ჩართულობის ეფექტიანი მექანიზმები. სტრატეგიის შემუშავების პროცესი მხარდაჭერილი იყო საქართველოში ევროკომისიის დელეგაციის, პოლონეთისა და გერმანიის მთავრობების, ასევე გაეროს განვითარების პროგრამის მიერ. ვფიქრობ, სწორედ ამ მხარდაჭერამ განაპირობა ექსპერტული საქმიანობის წარმატებული განხორციელება გაუსაძლისი რეჟიმის პირობებშიც კი. აღნიშნული ფართომასშტაბიანი სტრატეგიული დოკუმენტების (ასევე, სხვადასხვა დროს, განათლების და მეცნიერების სფეროს სტრატეგიული დოკუმენტების) შემუშავების პროცესში მიღებულმა გამოცდილებამ კიდევ ერთხელ დამარწმუნა, რომ სტრატეგიული გეგმის მომზადებისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს სწორედ პროცესის ეფექტიან წარმართვას, რისთვისაც, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა მისი სამართლებრივი და ინსტიტუციურ-ორგანიზაციული უზრუნველყოფა.
ვფიქრობ, ახალი ხელისუფლების მიერ განათლების და მეცნიერების რეფორმის სახელმწიფო(!) კომისიის (შემდგომში, სახელმწიფო კომისია) შექმნის განაცხადი სწორედ ზემოთ აღნიშნული საკითხების მოსაწესრიგებლად და შესაბამისი ღონისძიებების გატარების მიზნით გაკეთდა. თუმცა, სახელმწიფო კომისია, როგორც ამას დადგენილი წესი მოითხოვს, დღემდე არ შექმნილა. ცალკე განსახილველ პრობლემად მესახება ისიც, რომ არ არის განსაზღვრული სახელმწიფო ინსტიტუცია (ორგანო), რომელსაც ყველა დონისა და სფეროს გრძელვადიანი სტრატეგიების კოორდინაციის კომპეტენცია ექნება. ფინანსთა სამინისტრო, როგორც აღინიშნა, ქვეყნის ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების საშუალოვადიანი დოკუმენტის შემუშავებაზეა პასუხისმგებელი, ხოლო რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროს რეგიონული სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების გეგმებისა და პროგრამების შემუშავებისა და განხორციელების კოორდინაციის კომპეტენცია აქვს განსაზღვრული. გარდა ამისა, დებულების შესაბამისად, განათლების და მეცნიერების სამინისტროს განსაზღვრული აქვს განათლებისა და მეცნიერების სისტემის შემდგომი განვითარების მიმართულებების დაგეგმვის უფლებამოსილება, მისი განვითარების პროგნოზირების განხორციელება.
სახელმწიფო კომისიის დადგენილი წესის შესაბამისად შექმნა, აუცილებელი პირობაა „ქართული ოცნების“ განათლების პროგრამული დოკუმენტის წარმატებული განხორციელებისათვის, რომელიც ლოგიკურ შესაბამისობაში უნდა იყოს გრძელვადიან სტრატეგიულ მიზნებთან და ამოცანებთან. სახელმწიფო კომისიის ორგანიზაციის, საქმიანობის წესისა და უფლებამოსილებების განსაზღვრის გარეშე შეუძლებელი იქნება: ა) ყველა დაინტერესებული მხარის გამოვლენა და მათი მაქსიმალური ჩართულობის უზრუნველყოფა სტრატეგიის შემუშავების პროცესში; ბ) განათლების და მეცნიერების სფეროს ყოველმხრივი (ძლიერი და სუსტი მხარეების, შესაძლებლობებისა და საფრთხეების) ანალიზი; გ) სიღრმისეული პრობლემების ანალიზის განხორციელება და ამის საფუძველზე სტრატეგიული მიზნებისა და ამოცანების დასახვა; დ) ყველა სხვა სტრატეგიით გათვალისწინებულ მიზნებსა და ამოცანებთან განათლებისა და მეცნიერების გრძელვადიანი სტრატეგიების თავსებადობა.
სახელმწიფო კომისიის შექმნის იდეა საქართველოს პრემიერ-მინისტრის მიერ იყო ინიცირებული, ამიტომ საზოგადოება მოელის, რომ იგი შეიქმნება საქართველოს მთავრობის დადგენილებით და უზრუნველყოფილი იქნება მის საქმიანობაში საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჩართულობაც.
დღეისათვის სახელმწიფო კომისიისათვის მხოლოდ სიტყვიერი მანდატის მინიჭებით, პროცესი არ არის და ვერც იქნება იმგვარად ორგანიზებული, რომ მან სრულყოფილების განცდა შეუქმნას საზოგადოებას. სახელმწიფო კომისიის საინიციატივო ჯგუფი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით აცნობს საზოგადოებას მის მიერ დამოუკიდებლად ან ცალკეულ ჯგუფებთან ერთად შემუშავებულ კონცეპტუალურ დოკუმენტებს და შესაბამისად, უკუკავშირიც სუსტი და არაკოორდინირებულია. როდესაც სახელმწიფო კომისიის საქმიანობის წესის დადგენის აუცილებლობაზე ვსაუბრობთ, აქ სწორედ ამგვარი სპონტანური ურთიერთობების გამორიცხვას ვგულისხმობთ, ამიტომ სახელმწიფო კომისიის საქმიანობა მკაფიოდ უნდა იყოს რეგლამენტირებული, ხოლო საქმიანობის წესი - მისი უფლებამოსილებების განხორცილებაზე ორიენტირებული. დღეისათვის, კომისიის საქმიანობა, შეიძლება ითქვას, ნახევრადსახელწიფო-ნახევრადსაზოგადოებრივი კომისიის ნიშნებს ატარებს და მას ვერც ერთ სამართლებრივ ჩარჩოს ვერ მივუსადაგებთ. ეს, თავის მხრივ, ქმნის განათლების და მეცნიერების სფეროში საზოგადოებრივი აქტივობების შემცირების საფრთხეს, რაც არცთუ უმნიშვნელო პრობლემად მიმაჩნია, ვინაიდან ვთვლი, რომ ფართო საზოგადოებრივი კონსენსუსის მიღწევისათვის, განათლების და მეცნიერების რეფორმის საზოგადოებრივი(!) კომისიის შექმნაც, ძალზედ საშური საქმეა. შეიძლება, ჩემი ეს წინადადება საზოგადოებამ უკვე ინიციატივადაც ჩათვალოს და გამოხატოს თავისი დამოკიდებულება მის მიმართ. გარდა ამისა, გარკვევას საჭიროებს განათლების და მეცნიერების სამინისტროს როლი და მონაწილეობა ამ კონტექსში.
რამდენიმე სიტყვით მინდა შევეხო სახელმწიფო კომისიის მიერ უკვე გამოქვეყნებულ კონცეპტუალურ დოკუმენტს (დოკუმენტებს). კონცეფციას ძირითადი უფლებების რეალიზაციის ჭრილში თუ განვიხილავთ, დავინახავთ, რომ მასში, ძირითადად, აკადემიური თავისუფლების გარანტიების შექმნაზეა საუბარი (სხვა მსჯელობის საქმეა, თუ როგორაა განხილული თავად გარანტიები), მაგრამ თითქმის არაფერია ნათქვამი განათლების ძირითადი უფლების რეალიზების გარანტიების შექმნაზე, რაც, თავის მხრივ, თანასწორობის პრინციპის რეალიზების გარანტიების შექმნასაც გულისხმობს. გასათვალისწინებელია, რომ განათლების, როგორც ერთ-ერთი სოციალური უფლების რეალიზება, სახელმწიფოსაგან გარკვეული მოქმედების შესრულებას მოითხოვს, რაც განსაკუთრებით საყურადღებოა საქართველოს დღევანდელი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის (მათ შორის, მოსახლეობის უთანაბრობის მაჩვენებლის) გათვალისწინებით. ვფიქრობ, კონცეფციის ქვაკუთხედი სწორედ განათლების ფუნდამენტური უფლების რეალიზების ზოგადი ჩარჩოს გააზრება უნდა იყოს. კონცეფციის ეს ხარვეზი, ჩემი აზრით, გამოწვეულია სწორედ კომისიის საქმიანობის სამართლებრივ-ორგანიზაციული მოწესრიგების ნაკლებობით.
მე, როგორც საქართველოს ერთი მოქალაქე, საჯაროდ, სხვადასხვა ფორმით, სააკაშვილის ავტორიტარული რეჟიმის პერიოდში მუდმივად ვაფიქსირებდი ჩემს პოზიციას განათლების და მეცნიერების სფეროში შექმნილი საგანგაშო მდგომარეობის და მთლიანად რეჟიმის შეცვლის გარდაუვალობის შესახებ. ერთი ადამიანისათვის დაკისრებული კომპეტენციის ფარგლებში, ვფიქრობ, პირნათლად შევასრულე ჩემი მოქალაქეობრივი მოვალეობა, როცა აქტიურად დავუჭირე მხარი „ქართული ოცნების“ ხელისუფლებაში მოსვლას და ქვეყანაში დემოკრატიული პოლიტიკური პროცესების წარმართვას. დემოკრატიული ღირებულებების დამკვიდრება კი, როგორც კოალიციის ლიდერი ხაზგასმით აღნიშნავს და მეც სრულად ვიზიარებ მის პოზიციას, სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებით შეიძლება იქნეს მიღწეული. სამოქალაქო საზოგადოების შექმნაა ძირითადი უფლებების, მათ შორის განათლების და ინტელექტუალური საქმიანობის დაცვის გარანტი. სწორედ სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობაში შეტანილ ერთ აქტივობად მინდა იყოს აღქმული ჩემი ეს წერილიც.
თამარ ზაალიშვილი
განათლების, მეცნიერების და რეგიონული განვითარების სპეციალისტი
ფიზიკოსი, ეკონომისტი, იურისტი
„ქართულმა ოცნებამ“ წინასაარჩევნო კამპანიისას სამ პრიორიტეტს შორის განათლება დაასახელა, რაც, ბუნებრივია, მეცნიერებასაც მოიცავდა, ვინაიდან მეცნიერების გარეშე შეუძლებელია განათლებისა და მთლიანად ქვეყნის სამომავლო პერსპექტივების დასახვა. მეცნიერების უმნიშვნელოვანესი როლის შესახებ პოზიცია „ქართული ოცნების“ პოლიტიკური ლიდერების მიერ არაერთხელ იყო გამოხატული. საარჩევნო დოკუმენტის ფორმატისა და მცირე მოცულობის მიუხედავად, „ქართული ოცნების“ წინასაარჩევნო დოკუმენტში მკაფიოდ იქნა ჩამოყალიბებული განათლების სფეროში არსებული პრობლემები და ამ პრობლემების გადაჭრის პრიორიტეტული მიმართულებები და ამოცანები. მიუხედავად იმისა, რომ სააკაშვილის ავტორიტარული რეჟიმის დამარცხების უმთავრეს საფუძველს ბიძინა ივანიშვილის პიროვნული ფაქტორი და მის მიმართ არსებული ნდობა წარმოადგენდა, ვფიქრობ, „ქართული ოცნების“ გამარჯვებაში არსებითი როლი კოალიციის საპროგრამო დოკუმენტმაც და მათ შორის, განათლების სფეროსთან დაკავშირებით დაფიქსირებულმა დაპირებებმაც შეასრულა (თუმცა, ესეც ბიძინა ივანიშვილის ფაქტორს უნდა დავუკავშიროთ, ვინაიდან მან არაერთხელ განაცხადა, რომ „ქართული ოცნება“ მხოლოდ რეალურ(!) დაპირებებს გასცემდა). ეს ბუნებრივიცაა, ვინაიდან განათლების სფეროთი დაინტერესებული მხარე, შეიძლება ითქვას, მთელი მოსახლეობაა (მოსწავლე-ახალგაზრდობა, მშობლები, ბებია-ბაბუები და ა.შ.). გარდა ამისა, საბედნიეროდ, საქართველოში დღემდე მაღალია განათლების მიღებისაკენ (შეიძლება ზოგჯერ მოდურიც, მაგრამ უმეტესად მაინც შინაგანად მოტივირებული) სწრაფვა და იმავდროულად, ბევრი ოჯახისთვის მძიმეა და ზოგჯერ გაუსაძლისიც განათლების ხარჯების ანაზღაურების ტვირთი.
ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, მაღალია საზოგადოების ინტერესი უკვე ხელისუფლებაში მყოფი „ქართული ოცნების“ მიერ განათლების სფეროში გადადმული თითოეული ნაბიჯის მიმართ. საზოგადოება მოელის ხელისუფლების თანმიმდევრულ, სამართლიან, გამჭვირვალე და შედეგებზე ორიენტირებულ გადაწყვეტილებებს - საარჩევნო დოკუმენტში მოცემული დებულებების ცხოვრებაში გატარებას, მოლოდინების რეალობად ქცევას და განათლების მისაღებად, ხშირ შემთხვევაში, მათთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ხარჯების გაღებისაგან გათავისუფლებას. საზოგადოება მოელის არა ცალკეულ, თუნდაც მოსაწონ გადაწყვეტილებებს, არამედ ქმედებებს, რომელიც მკაფიოდ ჩამოყალიბებული სტრატეგიის და მისი სამოქმედო გეგმის შესაბამისად იქნება განხორციელებული. ეს „ქართული ოცნების“ საარჩევნო პროგრამაში ცალსახადაა დაფიქსირებული: „განათლების სისტემის მართვა არა ფასადურ, არამედ თანმიმდევრულ და შედეგებზე ორიენტირებულ მოკლე, საშუალო და გრძელვადიან სტრატეგიულ დაგეგმვას დაეფუძნება“. ეს დებულება ყველა სხვა პროგრამულ დებულებათა შორის უმთავრესია, ვინაიდან მის ეფექტიან განხორციელებაზე დამოკიდებულია სხვა პროგრამული მიზნებისა და შესაბამისად, განათლებისა და მეცნიერების სფეროს განვითარებაზე ორიენტირებული ეფექტიანი ღონისძიებების გატარება.
საზოგადოებისათვის ცნობილია, რომ დღეისათვის ქვეყნის განვითარების მხოლოდ საშუალოვადიანი დაგეგმვა გამოიყენება. „საბიუჯეტო კოდექსის“ შესაბამისად, ქვეყნის განვითარების ძირითადი გეგმა არის ქვეყნის ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტი, რომელიც „ასახავს ინფორმაციას საშუალოვადიანი მაკროეკონომიკური და ფისკალური პროგნოზების შესახებ, ასევე ინფორმაციას საქართველოს ცენტრალური, ავტონომიური რესპუბლიკებისა და ადგილობრივი ხელისუფლებების განვითარების ძირითადი მიმართულებების შესახებ“. შესაბამისად, ამ გეგმის ფარგლებში განისაზღვრება საშუალოვადიან და მოკლევადიან (საბიუჯეტო წლის განმავლობაში) პერიოდში განათლების სფეროში განათლების და მეცნიერების სამინისტროს და სხვა სამინისტროების საშუალოვადიანი პრიორიტეტები და პროგრამები. დაგეგმვის ეს წესი, ფაქტობრივად, 2005 წლიდან მოქმედებს, თუმცა ავტორიტარული ხელისუფლების საქმიანობის შედეგები სავალალოა და არსებითად გასაანალიზებელია ამ შედეგების მიზეზები. გამოვყოფ რამდენიმე უმნიშვნელოვანეს საკითხს, რომელთა გადაწყვეტა აუცილებელია ამ შედეგების დასაძლევად: 1. უნდა აღდგეს სამართლიანობა (უსამართლობის, შეზღუდული და ფიქტიური აკადემიური თავისუფლების პირობებში სტრატეგია შედეგის მომცემი ვერ იქნება); 2. განათლება და მეცნიერება ის სფეროებია, რომელთა განვითარება გრძელვადიან სტრატეგიულ გეგმას უნდა დაეფუძნოს (სხვაგვარად წარმოუდგენელია საშუალოვადიანი და მოკლევადიანი სამოქმედო გეგმის ეფექტიანი განხორციელება); 3. სტრატეგიის საბოლოო დოკუმენტი უნდა შემუშავდეს საყოველთაო განხილვის, მოსახლეობის ფართო ჩართულობის საფუძველზე; 4. განათლების და მეცნიერების გრძელვადიანი სტრატეგია შესაბამისობაში უნდა იყოს მთლიანად ქვეყნის განვითარების გრძელვადიან სტრატეგიასთან, სხვა დარგობრივ და ასევე, ადგილობრივ და რეგიონულ სტრატეგიებთან.
მხოლოდ ასეთ პირობებში იქნება შესაძლებელი ქვეყნის ჰარმონიული და წარმატებული განვითარება. აღნიშნული საკითხების გადაწყვეტის პროცესის წარმართვას კი შესაბამისი ინსტიტუციური უზრუნველყოფა სჭირდება. ამ მოსაზრებას ამყარებს ქვეყნის რეგიონული განვითარების დიაგნოსტიკური მოხსენების, სტრატეგიის დოკუმენტისა და მისი სამოქმედო გეგმის შემუშავების შედეგად უკვე მიღებული გამოცდილება. ამ ექსპერტული და შესაბამისი ნორმატიული დოკუმენტების შემუშავების მიზნით შექმნილი იყო სახელმწიფო და სპეციალური კომისიები შესაბამისი სამდივნოთი, სადაც კონკურსის(!) საფუძველზე მოწვეული იყვნენ მაღალი კვალიფიკაციის ექსპერტები, უზრუნველყოფილი იყო შესაბამისი ჯგუფების ღიაობა და მათში საზოგადოების, დაინტერესებული მხარეების ფართო ჩართულობის ეფექტიანი მექანიზმები. სტრატეგიის შემუშავების პროცესი მხარდაჭერილი იყო საქართველოში ევროკომისიის დელეგაციის, პოლონეთისა და გერმანიის მთავრობების, ასევე გაეროს განვითარების პროგრამის მიერ. ვფიქრობ, სწორედ ამ მხარდაჭერამ განაპირობა ექსპერტული საქმიანობის წარმატებული განხორციელება გაუსაძლისი რეჟიმის პირობებშიც კი. აღნიშნული ფართომასშტაბიანი სტრატეგიული დოკუმენტების (ასევე, სხვადასხვა დროს, განათლების და მეცნიერების სფეროს სტრატეგიული დოკუმენტების) შემუშავების პროცესში მიღებულმა გამოცდილებამ კიდევ ერთხელ დამარწმუნა, რომ სტრატეგიული გეგმის მომზადებისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს სწორედ პროცესის ეფექტიან წარმართვას, რისთვისაც, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა მისი სამართლებრივი და ინსტიტუციურ-ორგანიზაციული უზრუნველყოფა.
ვფიქრობ, ახალი ხელისუფლების მიერ განათლების და მეცნიერების რეფორმის სახელმწიფო(!) კომისიის (შემდგომში, სახელმწიფო კომისია) შექმნის განაცხადი სწორედ ზემოთ აღნიშნული საკითხების მოსაწესრიგებლად და შესაბამისი ღონისძიებების გატარების მიზნით გაკეთდა. თუმცა, სახელმწიფო კომისია, როგორც ამას დადგენილი წესი მოითხოვს, დღემდე არ შექმნილა. ცალკე განსახილველ პრობლემად მესახება ისიც, რომ არ არის განსაზღვრული სახელმწიფო ინსტიტუცია (ორგანო), რომელსაც ყველა დონისა და სფეროს გრძელვადიანი სტრატეგიების კოორდინაციის კომპეტენცია ექნება. ფინანსთა სამინისტრო, როგორც აღინიშნა, ქვეყნის ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების საშუალოვადიანი დოკუმენტის შემუშავებაზეა პასუხისმგებელი, ხოლო რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროს რეგიონული სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების გეგმებისა და პროგრამების შემუშავებისა და განხორციელების კოორდინაციის კომპეტენცია აქვს განსაზღვრული. გარდა ამისა, დებულების შესაბამისად, განათლების და მეცნიერების სამინისტროს განსაზღვრული აქვს განათლებისა და მეცნიერების სისტემის შემდგომი განვითარების მიმართულებების დაგეგმვის უფლებამოსილება, მისი განვითარების პროგნოზირების განხორციელება.
სახელმწიფო კომისიის დადგენილი წესის შესაბამისად შექმნა, აუცილებელი პირობაა „ქართული ოცნების“ განათლების პროგრამული დოკუმენტის წარმატებული განხორციელებისათვის, რომელიც ლოგიკურ შესაბამისობაში უნდა იყოს გრძელვადიან სტრატეგიულ მიზნებთან და ამოცანებთან. სახელმწიფო კომისიის ორგანიზაციის, საქმიანობის წესისა და უფლებამოსილებების განსაზღვრის გარეშე შეუძლებელი იქნება: ა) ყველა დაინტერესებული მხარის გამოვლენა და მათი მაქსიმალური ჩართულობის უზრუნველყოფა სტრატეგიის შემუშავების პროცესში; ბ) განათლების და მეცნიერების სფეროს ყოველმხრივი (ძლიერი და სუსტი მხარეების, შესაძლებლობებისა და საფრთხეების) ანალიზი; გ) სიღრმისეული პრობლემების ანალიზის განხორციელება და ამის საფუძველზე სტრატეგიული მიზნებისა და ამოცანების დასახვა; დ) ყველა სხვა სტრატეგიით გათვალისწინებულ მიზნებსა და ამოცანებთან განათლებისა და მეცნიერების გრძელვადიანი სტრატეგიების თავსებადობა.
სახელმწიფო კომისიის შექმნის იდეა საქართველოს პრემიერ-მინისტრის მიერ იყო ინიცირებული, ამიტომ საზოგადოება მოელის, რომ იგი შეიქმნება საქართველოს მთავრობის დადგენილებით და უზრუნველყოფილი იქნება მის საქმიანობაში საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჩართულობაც.
დღეისათვის სახელმწიფო კომისიისათვის მხოლოდ სიტყვიერი მანდატის მინიჭებით, პროცესი არ არის და ვერც იქნება იმგვარად ორგანიზებული, რომ მან სრულყოფილების განცდა შეუქმნას საზოგადოებას. სახელმწიფო კომისიის საინიციატივო ჯგუფი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით აცნობს საზოგადოებას მის მიერ დამოუკიდებლად ან ცალკეულ ჯგუფებთან ერთად შემუშავებულ კონცეპტუალურ დოკუმენტებს და შესაბამისად, უკუკავშირიც სუსტი და არაკოორდინირებულია. როდესაც სახელმწიფო კომისიის საქმიანობის წესის დადგენის აუცილებლობაზე ვსაუბრობთ, აქ სწორედ ამგვარი სპონტანური ურთიერთობების გამორიცხვას ვგულისხმობთ, ამიტომ სახელმწიფო კომისიის საქმიანობა მკაფიოდ უნდა იყოს რეგლამენტირებული, ხოლო საქმიანობის წესი - მისი უფლებამოსილებების განხორცილებაზე ორიენტირებული. დღეისათვის, კომისიის საქმიანობა, შეიძლება ითქვას, ნახევრადსახელწიფო-ნახევრადსაზოგადოებრივი კომისიის ნიშნებს ატარებს და მას ვერც ერთ სამართლებრივ ჩარჩოს ვერ მივუსადაგებთ. ეს, თავის მხრივ, ქმნის განათლების და მეცნიერების სფეროში საზოგადოებრივი აქტივობების შემცირების საფრთხეს, რაც არცთუ უმნიშვნელო პრობლემად მიმაჩნია, ვინაიდან ვთვლი, რომ ფართო საზოგადოებრივი კონსენსუსის მიღწევისათვის, განათლების და მეცნიერების რეფორმის საზოგადოებრივი(!) კომისიის შექმნაც, ძალზედ საშური საქმეა. შეიძლება, ჩემი ეს წინადადება საზოგადოებამ უკვე ინიციატივადაც ჩათვალოს და გამოხატოს თავისი დამოკიდებულება მის მიმართ. გარდა ამისა, გარკვევას საჭიროებს განათლების და მეცნიერების სამინისტროს როლი და მონაწილეობა ამ კონტექსში.
რამდენიმე სიტყვით მინდა შევეხო სახელმწიფო კომისიის მიერ უკვე გამოქვეყნებულ კონცეპტუალურ დოკუმენტს (დოკუმენტებს). კონცეფციას ძირითადი უფლებების რეალიზაციის ჭრილში თუ განვიხილავთ, დავინახავთ, რომ მასში, ძირითადად, აკადემიური თავისუფლების გარანტიების შექმნაზეა საუბარი (სხვა მსჯელობის საქმეა, თუ როგორაა განხილული თავად გარანტიები), მაგრამ თითქმის არაფერია ნათქვამი განათლების ძირითადი უფლების რეალიზების გარანტიების შექმნაზე, რაც, თავის მხრივ, თანასწორობის პრინციპის რეალიზების გარანტიების შექმნასაც გულისხმობს. გასათვალისწინებელია, რომ განათლების, როგორც ერთ-ერთი სოციალური უფლების რეალიზება, სახელმწიფოსაგან გარკვეული მოქმედების შესრულებას მოითხოვს, რაც განსაკუთრებით საყურადღებოა საქართველოს დღევანდელი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის (მათ შორის, მოსახლეობის უთანაბრობის მაჩვენებლის) გათვალისწინებით. ვფიქრობ, კონცეფციის ქვაკუთხედი სწორედ განათლების ფუნდამენტური უფლების რეალიზების ზოგადი ჩარჩოს გააზრება უნდა იყოს. კონცეფციის ეს ხარვეზი, ჩემი აზრით, გამოწვეულია სწორედ კომისიის საქმიანობის სამართლებრივ-ორგანიზაციული მოწესრიგების ნაკლებობით.
მე, როგორც საქართველოს ერთი მოქალაქე, საჯაროდ, სხვადასხვა ფორმით, სააკაშვილის ავტორიტარული რეჟიმის პერიოდში მუდმივად ვაფიქსირებდი ჩემს პოზიციას განათლების და მეცნიერების სფეროში შექმნილი საგანგაშო მდგომარეობის და მთლიანად რეჟიმის შეცვლის გარდაუვალობის შესახებ. ერთი ადამიანისათვის დაკისრებული კომპეტენციის ფარგლებში, ვფიქრობ, პირნათლად შევასრულე ჩემი მოქალაქეობრივი მოვალეობა, როცა აქტიურად დავუჭირე მხარი „ქართული ოცნების“ ხელისუფლებაში მოსვლას და ქვეყანაში დემოკრატიული პოლიტიკური პროცესების წარმართვას. დემოკრატიული ღირებულებების დამკვიდრება კი, როგორც კოალიციის ლიდერი ხაზგასმით აღნიშნავს და მეც სრულად ვიზიარებ მის პოზიციას, სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებით შეიძლება იქნეს მიღწეული. სამოქალაქო საზოგადოების შექმნაა ძირითადი უფლებების, მათ შორის განათლების და ინტელექტუალური საქმიანობის დაცვის გარანტი. სწორედ სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობაში შეტანილ ერთ აქტივობად მინდა იყოს აღქმული ჩემი ეს წერილიც.
თამარ ზაალიშვილი
განათლების, მეცნიერების და რეგიონული განვითარების სპეციალისტი
ფიზიკოსი, ეკონომისტი, იურისტი
საატესტატო გამოცდები 2013
ლინკი
საქართველოს ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში 2012-2013 სასწავლო წელს სკოლის გამოსაშვები გამოცდები 4+4 მოდელით, ორ ეტაპად ჩატარდება. პირველი ეტაპი 2013 წლის 15 თებერვლიდან 1 მარტის ჩათვლით გაიმართება, მეორე ეტაპი - 2013 წლის 20 მაისიდან 29 მაისის ჩათვლით.
კონკრეტულ საგანში გამოცდის ფორმის არჩევის და საგამოცდო განრიგის საკითხების შესახებ გადაწყვეტილებას თავად სკოლა იღებს.
გამოცდის ჩაბარების უფლება ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულების დამამთავრებელი კლასის მოსწავლეებს და იმ პირებს აქვთ, რომლებმაც სრული ზოგადი განათლების საშუალო საფეხურის დაძლევის მიუხედავად, შესაბამის წელს სრული ზოგადი განათლების დამადასტურებელი დოკუმენტი ვერ მოიპოვეს.
პირი, რომელმაც სრული ზოგადი განათლების საშუალო საფეხურის დაძლევის მიუხედავად ვერ/არ ჩააბარა გამოცდები, მხოლოდ იმ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებაში რეგისტრირდება, რომელშიც სრული ზოგადი განათლების საშუალო საფეხური დაძლია. ასეთ პირს უფლება აქვს ისარგებლოს 4+4 მოდელით და გამოცდები ორ ეტაპად ჩააბაროს, ან პირველ ეტაპზევე ჩააბაროს ყველა (8) დამამთავრებელი გამოცდა.
მოსწავლეებისა და ექსტერნების ინფორმირებასა და გამოცდებზე რეგისტრაციას სკოლა უზრუნველყოფს.
საქართველოს ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში 2012-2013 სასწავლო წელს სკოლის გამოსაშვები გამოცდები 4+4 მოდელით, ორ ეტაპად ჩატარდება. პირველი ეტაპი 2013 წლის 15 თებერვლიდან 1 მარტის ჩათვლით გაიმართება, მეორე ეტაპი - 2013 წლის 20 მაისიდან 29 მაისის ჩათვლით.
კონკრეტულ საგანში გამოცდის ფორმის არჩევის და საგამოცდო განრიგის საკითხების შესახებ გადაწყვეტილებას თავად სკოლა იღებს.
გამოცდის ჩაბარების უფლება ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულების დამამთავრებელი კლასის მოსწავლეებს და იმ პირებს აქვთ, რომლებმაც სრული ზოგადი განათლების საშუალო საფეხურის დაძლევის მიუხედავად, შესაბამის წელს სრული ზოგადი განათლების დამადასტურებელი დოკუმენტი ვერ მოიპოვეს.
პირი, რომელმაც სრული ზოგადი განათლების საშუალო საფეხურის დაძლევის მიუხედავად ვერ/არ ჩააბარა გამოცდები, მხოლოდ იმ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებაში რეგისტრირდება, რომელშიც სრული ზოგადი განათლების საშუალო საფეხური დაძლია. ასეთ პირს უფლება აქვს ისარგებლოს 4+4 მოდელით და გამოცდები ორ ეტაპად ჩააბაროს, ან პირველ ეტაპზევე ჩააბაროს ყველა (8) დამამთავრებელი გამოცდა.
მოსწავლეებისა და ექსტერნების ინფორმირებასა და გამოცდებზე რეგისტრაციას სკოლა უზრუნველყოფს.
გია დვალი: “კონცეფცია - აკადემიური თავისუფლება”
ბატონო გია, რა იქნება ახლადშექმნილი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიის მოვალეობა?
ეს კომისია არის ორგანო, რომელიც დაკომპლექტებულია დამოუკიდებელი პროფესიონალებით, ვისაც ამ პოზიციასთან იტერესთა კონფლიქტი არ აქვს. ყოველ შემთხვევაში, კომისიის წევრების უდიდესი ნაწილი არ იქნება ხალხი, ვინც სახელმწიფო სტრუქტურებშია დასაქმებული. ფუნქციას რაც შეეხება - ფაქტიურად, ამ კომისიას მრჩევლის ფუნქცია აქვს. ჩვენი ამოცანაა, რეფორმები შემუშავდეს, მთავარი პრინციპები ჩაიდოს და დასაბუთდეს. მთლიანად ეს პროცესი უნდა იყოს დაცული და დასაბუთებული. კითხვები ექნება პარლამენტს, პრემიერ-მინისტრს. ფაქტიურად, ოთხი რგოლია: პარლამენტი, პრემიერ-მინისტრი, სამინისტრო და ეს კომისია.
ანუ რეალურად ეს არის “სახელმწიფო”, თუ “სახელმწიფოსთან არსებული” კომისია?
სახელმწიფო კომისია სწორად ჰქვია, რადგან ინიციატივა სახელმწიფოსგან მოდის. სახელმწიფოს ვემსახურებით. მაგრამ არ ვართ სახელმწიფო სტრუქტურა. დამოუკიდებელი სტრუქტურაა.
რა თქმა უნდა, ჩვენი მუშაობა პრემიერ მინისტრთან მჭიდრო კავშირში უნდა იყოს, რადგან რასაც შევქმნით, იმას საკანონმდებლო ბაზა დასჭირდება. სანამ პარლამენტი არ დაამტკიცებს, სამინისტრო ცვლილებებს ვერ გაატარებს. პრემიერ-მინისტრმა უნდა იშუამდგომლოს პარლამეტნთან და, როგორც არის რეფორმების შემუშავების მექანიზმი, ისე წარიმართოს.
ამ პროცესში მნიშვნელოვანი ორი საკითხია: პირველი, ამოსავალი და საბაზისო - ის პრინციპები უნდა ჩაიდოს, რაც დემოკრატიულ სისტემასთან წონასწორობაში მყოფი საგანმანათლებლო სისტემისთვის აუცილებელია, მეორე საკითხი - გადასვლის პერიოდია. ყველაზე რთული ეს იქნება. თვითონ პრინციპები და პროექტი ხვალვე შეგვიძლია წარვადგინოთ, ველოსიპედის გამოგონება არ გვჭირდება. ყველაფერი ცნობილია, ვიცით, როგორ მუშაობს, გამოცდილება გვაქვს. ყველაზე რთულია, ეს დავნერგოთ საქართველოში, რომელიც დემოკრატიისკენ, იმედია, ახლა წავა, მერე ეკონომიკურად გაძლიერდება და ა.შ. ახლა გარდამავალი პერიოდია. ეს სამინისტროსთან კონსულტაციების და მუშაობის გარეშე ვერ გამოვა, უამრავი ნიუანსია. აუცილებლად სამინისტროსთან ერთად უნდა გაკეთდეს.
თქვენი აზრით, ამ გადასვლის პერიოდს რა დრო დასჭრდება?
წინასწარ ვერ ვიტყვი, არ ვიცი. ამისთვის მონმაცემებია საჭირო.
რამდენად გავლენიანი იქნება კომისიის მოსაზრებები და გადაწვყეტილებები?
თანამშრომლობას იმიტომ დავთანხმდი, სხვათა შორის, დიდი ენთუზიაზმით, რომ ვხედავ, ცვლილებების რეალური შანსი არის. ჩანს, ახალ მთავრობას, ივანიშვილის გუნდს ეს ცვლილებები რეალურად უნდა და სურთ, ქვეყანა დემოკრატიისკენ წაიყვანონ, თან რაც შეიძლება - სწრაფად. ამაზეა კომისიის გავლენიანობა დამოკიდებული.
გავლენა რომ გვერდით გადავდოთ, ამ კომისიას სხვა მიზანიც აქვს: არსებობს საგანმანათლებლო სისტემის კონცეფციები, რომლებიც საქართველოში არასდროს გაცხადებულა. უბრალოდ ნაფიქრიც კი არ არის ამ მიმართულებით. ვიღაცას ალბათ უფიქრია, მაგრამ სტრუქტურულად - არ არის ნაფიქრი. მთავარი ამოსავალი რაც არის - აკადემიური თავისუფლების ცნება - საქართველოში ეს კონცეფციაც არ არსებობს. არის სხვა კონცეფციებიც, რომლებიც არ მსმენია, რომ საქართველოში განხილულიყოს. ჩვენ მიერ შეთავაზებული პროექტები უკვე ინფორმაციულად არის სასარგებლო. ჩვენს აზრს დაიჯრებენ თუ არა, ცალკე ამბავია, მაგრამ უკვე ის, რომ რაღაცას მოისმენენ ჩვენგან, რაც მერე შეიძლება გაითვალისწინონ, უკვე სასარგებლოა.
როდის დაიწყებს კომისია მუშაობას?
კომისია უკვე მუშაობს. არ არის აუცილებელი, ყველა წევრი იყოს შეკრებილი. განსაკუთრებულ რეჟიმში გვიწევს მუშაობა. საუბრები უკვე მიდის. თანდათან შემოგვიერთდება ხალხი.
საზღვარგარეთ მოღვაწე მეცნიერებიც არიან ჩართული? და რა არის კრიტერიუმები ამ კომისიის წევრობის?
იმის გამო, რომ ამ კომისიის ფუნქცია რჩევების მიცემაა, ჯერჯერობით კრიტერიუმების მკვეთრი ჩარჩო არ გადაგვიწყვეტია. მაგალითად, ჩვენ გვყავს უამრავი კოლეგა და ძალიან წარმატრებული მეცნიერი სხვა ქვეყნებს წარმომადგენლებიც, რომელთა რჩევების იმედი გვაქვს. ასეთი კომიტეტები ძალიან მიღებულია და როდესაც გვჭირდება ერთმანეთის დახამარება და რჩევა, ამას ყოველთვის ვცდილობთ. უცხოელმა კოლეგებმა, მთავარია, აზრი მოგვაწოდონ, კომისიის ფორმალური წევრობის აუცლებლობა პრინციპული არ არის. ასეთი რეფერები გვეყოლება მსოფლიოს ბევრი წამყვანი უნივერსიტეტიდან (სტენფორდის უნივერსიტეტი, ნიუ იორკის უნივერსიტეტი, გერმანიის უნივერსიტეტები და ა. შ.) რომლებთანაც არაფორმალური კონსულტაციები გვექნება.
განათლების სისტემის ყველა სფეროზე იმუშავებს ეს კომისია თუ კონცენტრირდება უმაღლეს განათლებასა და მეცნიერებაზე?
ყველა სფეროში ვიმუშავებთ. ყველა სფეროს სჭრიდება მიხედვა და რეფორმა. ამ ეტაპზე კომისიის ძირითადი მიზანია, ეს ამოსავალი პრიციპები ჩაიდოს. დემოკრატიული სისტემის თვისებაა, ამოსავალ პრინციპებს თუ ჩადებ, მერე ის თავის თავს წმენდს.
კონკრეტულად რა ახალი კონცეფციების დანერგვაზე საუბრობთ? დავიწყოთ, “აკადემიური თავისუფლების” ცნებით, რომელიც არაერთხელ აღნიშნეთ. რას გულისხმობს და რა ნაბიჯები მოიაზრება?
თანამედროვე განათლების და განსაკუთრებით, საუნივერესიტეტო განათლების სისტემის ამოსავალი წერტილი აკადემიური თავისუფლებაა. ერთი მხრივ, ეს ნიშნავს ხარისხის კონტროლის ძალიან მაღალ დონეზე და, მეორე მხრივ იმას, რომ პროფესორი და მასწავლებელი დისკრიმინაციისგან დაცულია. არანაირი პოლიტიკური სტრუქტურა არ უნდა ჩაერიოს მათი სწავლების და მათი კვლევის თავისუფლებაში. რა თქმა უნდა, თავისუფლება კანონიერ და ეთიკურ ჩარჩოებში იგულისხმება. იმისთვის, რომ აკადემიური თავისუფლება იყოს დაცული - აუცილებელი პირობაა, პროფესორს და მასწავლეებს ჰქონდეთ დაცულობის და სტაბილურობის შეგრძნება, რომ მათი ბედი და ხვალინდელი დღე არ არის ცაში გამოკიდული და რაღაც გაურკვეველი პოლიტიკური ძალის გადასაწყვეტი, რომელმაც შეიძლება პოლიტიკური, რელიგიური ან სხვა მოსაზრებით ისარგებლოს და ამაზე იყოს დამოკიდებული კონრაქტის გაგრძელება. ჯერ ერთი, ამ დაცულობის გარეშე პროფესორი და მასწავლებელი სტრესშია, - იმაზე იფიქროს, რომ ორი წლის შემდეგ, შეიძლება, კონტრაქტი აღარ გაუგრძელონ, თუ იმაზე, რომ პროფესიონალიზმი და თავისუფალი აზროვნების უნარი ჩაუნერგოს სტუდენტებს და იმას მოახმაროს დრო?
ასეთ სისტემაში საწყისი პოზიცია არის ასისტენტ პროფესორი (და არა პროფესორის ასისტენტი). ასეთ თანამდებობას როგორც წესი, აქვს საცდელი ვადა, მაგალითად, 5 წელი. მერე მისი სტატუსის გადახედვა ხდება უფროსი კოლეგა-პროფესორების მიერ. ამისთვის იქმნება აბსოლუტურად მიუკერძოებელი კომიტეტი, რომელიც გარეშე რეფერირებაზე დაყრდნობით შეაჯამებს მეცნიერის მიღწევებს და მის შესაბამისობას ტენუირებულ პროფესორობაზე გადასვლასთან. ამას ჰქვია “tenure track” - ტენუარის გზა. ვარიაციები არსებობს - ზოგ უნივერსიტეტს, მაგალითად, ასისტენტ პროფესორის შემდეგ აქვს დროებითი ვადით ასოცირებული პროფესორის რანგი და მერე გადადის სრულზე. ზოგ უნივერსიტეტში ასოცირებულს აქვს უკვე „ტენუარის“ სტატუსი. „მუდმივი პროფესორი“ ნიშნავს იმას, რომ მისი პოზიცია ხდება მუდმივი. ეს ვადა ზემოდან იჭრება იმის მიხედვით, ქვეყანას გააჩნია საპენსიო ასაკი თუ არა. ამერკაში მაგალითად, პროფესორს უფლება აქვს იქამდე იმუშოს, სანამ შეუძლია.
თქვენი აზრით, რომელი პრაქტიკა სჯობს - მუდმივი პროფესორობა თუ საპენსიო ასაკით ამ დროის შემცირება?
გააჩნია ქვეყნის სპეციფიკას და კომპენსაციის მექანიზმებს. როდესაც ხარისხის კონტროლი მაღალია, იქ ჯობია, არ იყოს ზღვარი, რადგან ზღვარი ზოგ ქვეყანაში არის 65, 68 წელი. თანამედროვე პრაქტიკა აჩვენებს, რომ 65 წელი, შეიძლება შემოქმედბითი პიკი არ არის, მაგრამ ბევრისთვის ნაყოფიერი ხანაა. ამ ასაკში პროფესორების უმეტესობა კარგ ფორმაშია და წარმატებით ახორციელებს კვლევებს. თუ ადამიანს აქვს მოღვაწეობის ენერგია და სურვილი, 65 წლის ადამიანის პენსიაში გაშვება დანაკარგია.
საქართველოს კონტექსტში თუ განგიხილავთ - ჩვენთან რამდენად იმუშავებს ეს პრაქტიკა?
ეს კარგი კითხვაა. ზოგადად, სადაც ზედა ზღვარი არ არის, რა თქმა უნდა, პროფესორები მაინც გადიან პენსიაში, რადგან პასუხისმგებლობის გრძნობა აქვთ. რადგან ძალიან მაღალი ხარისხის ადგილზე ვლაპარაკობთ, ეს ხალხი იმდენად პროფესიონალია, რომ ხვდება, როდის არის დრო, რომ გვერდზე გავიდეს და ახალ თაობას დაუთმოს გზა.
საქართვლოს ახლანდელ სისტემაში რა ხდება: სახელები იგივე ჰქვიათ: “ასისტენტ პროფესრი“, „ასოცირებული“, „სრული“, მაგრამ შინაარსთან შესაბამისობაში ეს სახელები არ არის. ყველა რამდენიმეწლიან კონტრაქტზეა, ახლა, მგონი, ცოტა მოუმატეს წლები. სამწლიანი კონტრაქტი იყო. სრული პროფესორი სამწლიან კონტრაქტზე - ასეთი ცნება არ არსებობს, მთელი იდეა ისაა, რომ სრული პროფესორი ზუსტად ის პირია, რომელიც დააფასა ფაკულტეტმა და მუდმივი კონტრტაქტი მისცა.
მოკლევადიანი კონტრაქტი, ერთი მხრივ, ასევე ხარისხის კონტროლად არ მოიაზრება? - იგულისხმება, რომ მოდუნების საშუალებას არ აძლევ პროფესორს, მასწავლებელს...
ამით ხარისხს კი არ გააკონტროლებ, გააუარესებ. მოვიყვანოთ მაგალითი: ვთქვათ, მოცემულ უნვერსიტეტს ხარისხის ამაღლების მიზნით სურს, მოიზიდოს პროფესორი სამწლიან პოზიციაზე. რომელი პროფესორი დატოვებს პოზიციას. რომელიც არის მუდმივი და გადმოვა სამწლიან ხელშეკრულებიან კონკურსში სამონაწილეოდ პოზიციაზე, რომლის შემდეგაც საერთოდ არ იცის, რა ბედი ელის? აბსურდია. ეს პოზიცია კონკურენციას დამწყებ პოსტდოქტორანტებსაც ვერ გაუწევს. ადამიანს, რომელიც არის პოსტდოქტორანტი, თუნდაც სამწლიან კვვლევით პოზიციაზე წამყვან უნივერსიტეტში, შემდეგში პერსპექტივით, არ დატოვებს ამ პოზიციას და თუნდაც სრულ პროფესორად არ წამოვა საქართველოში 3 წლით და გაურკვეველი მომავლით. ამით ხარისხი ძირს დაეცემა.
ხარისხის კონტროლის კიდევ რა მექანიზმები შეიძლება დაინერგოს?
მსოფლიოს წამყვან აკადემიურ სისტემებში ამას მაღალი ხარისხის პროფესურა განსაზღვრავს. თუ დეპარტამენტს დააკომპლექტებთ მე-2 ხარისხის პროფესორს, ის სამსახურში მიიღებს მე-3 ხარისხისას და ა. შ. მთავარია, თავიდან მოახერხო, რომ დააინტერესო და მოიზიდო მაღალი ხარისხის პროფესორები. ეს შეიძლება მიღწეულ იქნას რამდენიმე ფაქტორის კომბინაციით, რომლებიც არის: კარგი პირობების შექმნით, პატრიოტული მოსაზრებით, ენთუზიაზმის ხარჯზე, და მეცნიერული კვლევებისთვის ასპარეზის მიცემით. აუცილებელია რომ მოიზიდო საწყისი პირველხარისხოვანი კონტინგენტი, შემდეგ ის გააკონტროლებს დანარჩენს.
ასეთი რესურსი რამდენად არის საქართველოში?
ადვილი არ არის, მაგრამ ამ ამოცანის გადაჭრის გარეშე არაფერი არ გამოვა. ამის შესრულების გარეშე ქვეყანა ვერ შედგება. ის ქვეყანა, სადაც განათლების სისტემა არ არის, ვერ იარსებებს. რადგან ეს ქვეყნის მთავარი პრიორიტეტია, რესურსი უნდა გამოინახოს.
მოიაზრებთ საზღვარგრეთ მყოფი პროფესორების დაბრუნებასაც?
ბევრი უცხოეთში მოღვაწე პროფესორი რეგულარულ თანამშრომლობაზე წამსვლელია და, სხვათა შორის, ასეთ წინადადებებს უდიდესი გაგებით ეკიდებიან წამყვან უნივერსიტეტებში: ყველა თვლის, რომ ძალიან კარგია შენ ქვეყანას დაეხმარო. ეს ხარისხის ამაღლებას შეუწყობს ხელს. მაგრამ მაინც მთავარი ადგილობრივი კონტინგენტის შექმნაა. ადგილობრივი პროფესურა უნივერსიტეტის მთელი ჩონჩხია. დროებით მოწვეული კონტინგენტის ხარჯზე უნივერსიტეტი ვერ იმუშავევბს.
მაგალითად, იმ პროფესორებს, ვინც ჯერ გაუშვეს და მერე მიიღეს დროებითი კონტრაქტებით, შეიძლება კვლევის საშუალებები არ ჰქონდათ, მაგრამ ყველა საშუალება აქვთ, რომ სტუდენტი ბაკალავრამდე მოამზადონ.
არსებობს მოსაზრება, რომ საქართველოში დღევანდელი პროფესურის თუ მასწავლებლების ნაწილი შეიძლება კვალიფიციურია, მაგრამ იმის გამო, რომ მიჩვეულია ცენტრალიზებულ, ან საბჭოთა სისტემაში მუშაობას და სხვაგვარ სტანდარტებს, თანამედროვე მოთხოვნებს ვეღარ ან აღარ ერგებიან. თქვენი აზრით, არის ეს დღევანდელი აკადემიური პერსონალის ერთ-ერთი პრობლემა?
ეგ სისულელეა. პრობლემა ის კი არ არის, ადამიანი რა გარემოში გაიზარდა, პრობლემაა ხარისხი. იმ სისტემაში გაზრდილი უფროსი თაობის ბევრი ადამიანი ახლა მსოფლიოს წამყვან ცენტრებში პროფესორია. რა თქმა უნდა, სისტემა თავისებურ დაღს ასვამს, მაგრამ ეს არ არის მთავარი ფაქტორი. რას ჰქვია, სისტემას ვერ მოერგო, მერე კიდევ, რომელ სისტემაზეა ლაპარაკი, დღევანდელზე, რომელიც ძველზე უარესია?
რა ხარისხით უნდა ჰქონდეს უნივერსიტეტს ავტონომია და რექტორი არჩევით უნდა იყოს თუ უნდა დანიშნონ?
ეს „ტენუარის ინსტიტუტი“ და აკადემიური თავისუფლების კონცეფცია ფაქტიურად ავტომატურად გაძლევს სურათს, სადაც უნვერსიტეტის მთავარი ხერხემალი პროფესურაა. მთავარი მმართველი ორგანო არის მათი კრება. უნივერსიტეტი დაყოფილია ფაკულტეტებად, დეპარტემენტებად. თითოეულ დეპარტამენტში მთავარი ორგანო არის ფაკულტეტის კრება, სადაც გადაწყვეტილებები მიიღება დისკუსიების და კენჭისყრის შედეგად. შემდეგ ეს გადაწყვეტილება მიდის დეკანის ოფისში და, თუ საჭიროა, უნივერსიტეტის პრეზიდენტამდე. ასეთი სისტემა ავტონომიას ავტომატურად ამყარებს. ავტონომია არის თვითმმართველობა.
თუ ასეთი სისტემა მუშაობს, რექტორების დანიშვნა-არდანიშვნა პრინციპული აღარაა. ავტომატურად, რექტორი პროფესურის სამსახურში დგას და მისი ფუნქციაა, პროფესორებს თანხა მოუპოვოს, სტიმული მისცეს... ყოველდღიური გადაწყვეტილებების მიღება, რაღაც რატიფიკაციები არის საჭირო რექტორის მხრიდან, მაგრამ, ვინ აიყვანოს სამსახურში და ამგვარი ფუნქციები რექტორს მოხსნილი აქვს.
ოპტიმალური იქნებოდა, რომ უნივერსიტეტს ჰყავდეს ასეთი ორგანო „Trusties” - რწმუნებულები, რომელიც გამორიცხავს ინტერესთა კონფლიქტს. რაღაც გაგებით უმაღლესი ძალაუფლების მქონე ორგანოა. ეს საბჭო ყოველდღიურ საკითხებს არ წყვეტს, განსაკუთრებული საქმე თუ არის, მაგალითად, წარმოიშვა კონფლიქტი ვიღაცის სამსახურიდან დათხოვნაზე. Board of Trusties მაშინ ერთვება. ასეთი საბჭოს არსებობა ალბათ აუცილებელია, მედიატორიც არის, დამცველიც და ა. შ.
უნივერსიტეტის სტუდენტური თვითმმართველობების კავშირი მმართველ პარტიასთან დღემდე პრობლემად რჩებოდა ქართულ სისტემაში. არ არის გაამორიცხული, რომ მომავალშიც იქნებიან სტუდენტები, ვისაც რომელიმე, ან მმართველ პარტიასთან კავშირის სურვილი გაუჩნდება, მმართველმა პარტიამ კი, შეიძლება, სტუდენტების გავლით უმაღლეს სასწავლებლებში საკუთარი გავლენის გამყარება სცადოს. რა მექანიზმით შეიძლება ამ პროცესის თავიდან აცილება?
ყოველთვის არსებობს იმის საშიშროება, რომ უზურპაცია მოხდეს და დემოკრატიული სისტემა ისევ საშიშროების წინაშე დადგეს. აკადემიური თავისუფლების და ტენუარის ინსტიტუტის იდეა და ის, რომ პროფესიონალებს ექნებათ ძალაუფლება და რომ მთავარი უნივერსიტეტში არის ფაკულტეტის სხდომა, დამცავი მექანიზმებია ამ რისკის წინააღმდეგ. თუ რომელიმე სტუდენტს უნდა, რომ იყოს პარტიასთან ასოცირებული, ეს მისი უფლებაა და არ არის პრობლემა.
ერთი მხარის აზრით, უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლის საფასური არის ძალიან მაღალი, საპირისპირო მოსაზრებით - უფრო მეტი უნდა იყოს. თქვენ რა გეგმები გაქვთ საფასურთან დაკავშირებით?
აქ ერთი მთავარი პრინციპია გასატარებელი. ნებისიერ ბავშვს, ვისაც სწავლა უნდა, ამის შანსი უნდა მიეცეს. პრინციპი მარტივია, გატარება - რთული. ამის გადაჭრა შეიძლება სხვადასხვა მეთოდებით. შეგიძლია თქვა, რომ როგორც სოციალისტურ სისტემაში, სწავლა უფასოა ყველასთვის, ან რაღაც პატარა თანხაზეა ლაპარაკი. თუ ასეთი ვარიანტი წავიდა, განსაკუთრებით აუცილებელია ხარისხის კონტროლი.
მეორე ვარინატი არის ის, რომ სისტემა იყოს უფრო მოქნილი, ანუ სახელმწიფო იღებს თავის თავზე დაფინანსებას და ღარიბი ოჯახებიდან წამოსულ ბავშვს ისეთივე შანსი აქვს განათლება მიიღოს, როგორც შეძლებული ოჯახებიდან.
ანუ უფასო უნდა იყოს უმაღლესი განათლება?
ეგ სქემა გადაჯაჭვულია ეკონომიკურ სიტუაციასთან. საქართველოს უსასრულო რესურსი რომ ჰქონდეს, შეიძლება, მაგრამ რეალობაში, სისტემა უნდა იყოს უფრო მოქნილი იმის მიხედვით, როგორი შემოსავლის მქონე ოჯახიდან მოდის ბავშვი. შესაბამისად, აქედან უნდა გამოიყვანო გადასახადი. ამავე დროს, რა თქმა უნდა, ბავშვმა სტანდარტები უნდა დააკმაყოფილოს.
სახელმწიფო უნივერსიტეტებში სწავლის საფასური უნდა იყოს გაცილებით ნაკლები, ანუ რაღაც სტანდარტს არ უნდა აღემატებოდეს. როცა რაღაცას ვიხდით, შესაბამისად, ეს უნდა უბრუნდებოდეს მოქალაქეს. კერძო უნივერსიტეტებში უკვე სხვა სიტუაციაა, მაგრამ მათაც აქვთ იმის მოქნილობა, რომ დააფინანსონ ღარიბი ოჯახიდან წამოსული ბავშვები - მაგალითად, სტიპენდიები მისცენ.
მისაღებ გამოცდებსა და მათ ცვლილებებზე დიდი ვნებათაღელვაა. არსებობს სხვადასხვანაირი სისტემა, გამოსაშვები, მისაღები ტესტირებების, გამოცდების, უგამოცდოდ მიღების და ა. შ. კომისია რომელ ვარიანტს განიხილავს?
ამ საკითხისადმი დიფერენცირებული მიდგომაა საჭირო. ამ საკითხს უფრო დეტალურად სჭირდება ჩახედვა. მისაღები გამოცდების სტანდარტიზაცია თავისთვად კარგ ფუნქციას ასრულებს იმ მხრივ, რომ ადგილობრივ კორუფციის წინააღმდეგ არის მიმართული. ეს მომენტი კარგია, მაგრამ მთავარი ეს არ არის. მისაღები გამოცდების იდეა ხომ საუკეთესოს შერჩევაა. მთავარია, რამდენად არჩევს მოცემული ტესტი საუკეთესოს. მოსაფიქრებელია, უნდა გავითვალისწინოთ თუ არა სხვა ფაქტორებიც - ოლიმპიადებში გამარჯვებები, სკოლის მოსწრება - უფრო კომპლექსური ინფორმაცია რომ იყოს ბავშვზე და არა მაინცდამაინც, ერთი გამოცდით გადაწყდეს მისი ბედი.
სხვა სფეროებში რა ახალი კონცეფციების დანერგვაზე ფიქრობთ, მაგალითად ზოგად განათლებაში?
ზოგადი განათლება უფრო მეტადაა დაკავშირებულია ტექნიკურ საკითხებთან. თუ შეგიძლია რაღაც ძალებით შექმნა ერთი-ორი ელიტარული უნივერსიტეტი, ზოგადი განათლება გაცილებით უფერო მასობრივია. ტექნიკური მომენტები უფრო მეტია იქ, თუ როგორ განვითარდება, თორემ კონცეფცია იგივეა - აკადემიური თავისუფლება მასწავლებელსაც უნდა ჰქონდეს.
როგორ შეაფასებთ ზოგადად საქართველოში მეცნიერების, კვლევითი ინსტიტუტების ფუნქციონირებას და მათ მდგომარეობას?
ერთი სიტყვით, მთლიანად შეფასება ძნელია, რადგან არერთგვაროვნებას აქვს ადგილი. ეს სისტემა შესაბამისობაშია არადემოკრატიული ქვეყნის პოლიტიკურ სისტემასთან, ამიტომაც - ბევრი ხარვეზია. კონკრეტულად ბევრ რამეზე შეიძლება საუბარი. მაგალითად, რატომღაც გამიგია მოსაზრება, რომ მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში, მეცნიერება ყოველთვის უნივერსიტეტთანაა მიბმული. რა თქმა უნდა, უნივერსიტეტი რომელსაც სადოქტორო პროგრამა აქვს, კვლევის ცენტრია. მაგრამ არსებობს კვლევითი ცენტრებიც, რომლებიც უნივერსიტეტებთან არ არის მიბმული: ნაციონალური ლაბორატორიები, Advanced Studies ინსტიტუტები და ა.შ. მე წინააღმდეგი ვიყავი რომ, ერთი ხელის მოსმით, ყველა კვლევითი ინსტისტუტი, განურჩევლად წარმატებისა და ისტორიისა, ასევე განურჩევლად მიეერთებინათ უნივერსიტეტებისთვის. დარწმუნებული ვარ, ანალოგიური სიტუაცია იყო ბევრ ინსტიტუტში, მაგრამ მაგალითად ფიზიკის ინსტიტუტს მოვიყვან: გადახედეთ, ფიზიკის ინსტიტუტიდან რამდენი კადრია დღეს მსოფლიოს წამყვან ცენტრებში დასაქმებული, ძალიან დიდ კოეფიციენტს მიიღებთ. ეს ხომ ობიექტური მაჩვენებელია. ეს გვეუბნება, რომ არსებობს ბრენდი, რომელსაც მსოფლიოში იცნობენ და ეს მაჩვენებელი მის მაღალ ხარისხს ნიშნავს.
დაფინანსება როცა შეწყდა, ფიზიკის ინსტიტუტი სავალალო მდგომარეობაში ჩავარდა, მაგრამ მარტო შენობა ხომ არ არის. ინსტიტუტში იგულისხმება ხალხიც. სახელის შექმნა ხომ ძალიან ძნელია. ამას სჭირდება ათეულობით წლები. ფიზიკის ინსტიტუტმა ეს სახელი მოიპოვა. ფიზიკის ინსტიტუტი შეუერთეს უნივერსიტეტს. მოსაზრება ხომ უნდა იყოს, რომელიც ამ შეერთებას დაასაბუთებს.
უმაღლეს სასწავლებელთან მიერთება კვლევითი ინსტიტუტების განვითარებას ხელს შეუშლის?
გაერთიანების იდეა შეიძლება დადებითიც იყოს და უარყოფითიც. მაგრამ მაინტერესებს, რა მიზეზით მოხდა, მე რეალურ მიზეზს ვერ ვხედავ. მიერთებისას ინსტიტუტი ავტონომიას კარგავს. მას აქვს სპეციფიკური ტრადიციები, კვლევის ისტორია. ასეთმა მექანიკურმა მიერთებამ ყოველგვარი წინასწარი გააზრების და პროქტების გარეშე, რა უნდა გააუმჯობესოს? ავტონომიის დაკარგვის შედეგი, ჯერ ერთი, არის ის, რომ მკვლევარებს სტრესში და გაურკვევლობაში აყენებს.
მერე იბადება კითხვები? რატომ, შენობის გაყიდვა უნდათ და ა შ. დადებითი ის იქნებოდა, თუ ვიტყვით, რომ უნივერსიტეტის ბიუჯეტი გაცილებით დიდია და უნივერსიტეტი დააფინანსებს კვლევებს. ასეთ შემთხვევაში შეერთებას აზრი აქვს. მაგრამ ეს ყველაფერი ხომ გაცილებით უფრო მეტი მოლაპარაკების შემდეგ უნდა გადაწყდეს?
შეერთების ერთ-ერთი მიზეზი კვლევითი ცენტრებისთვის რესურსების ნაკლებობა არ არის?
მესმის, რომ რესურსები არ არის. ჯერ ერთი, იქაც შეიძლება კამათი, ის რესურსი შადრევანზე სჯობს დახარჯო თუ ასეთ პროგრამებზე. ბევრი რესურსი, რაც ჰაერში გაფრინდა, შეიძლებოდა სხვა რამეს მოხმარებოდა, მაგრამ ამას დავანებოთ თავი. გეთანხმებით, რომ ეკონომიკური სიტუაცია რთულია. პრობლემაა, რომ ეს მოხდა მეცნიერებთან შეუთანხმებლად, პირიქით - მათი სურვილის წინააღმდეგ. მე მაგალითად განვაცხადე კიდეც ინტერვიუში, რომ სწორი კონცეფცია იქნებოდა ფუნდამენტური კვლევების ნაციონალური ცენტრის შექმნა.
ჩემი ხედვა არის ასეთი: ნებისმიერი ასეთი ტიპის გადაწყვეტილების შემთხვევაში მეცნიერები უნდა იყვნენ ჩართულები. უნდა შეიკრიბოს სამეცნიერო საბჭო, ფიზიკის ინსტიტუტიდან და უნივერსიტეტიდან და მოიფიქრონ, რით შეიძლება ფიზიკის ინსტიტუტს დავეხმაროთ. ჩემი კონცეფცია იყო ის, რომ ფიზიკის ინსტიტუტს აქვს საშუალება (საქართველოს ეკონომიკურად რთული სიტუაციის შესაძლებლობებში) რომ მის საფუძველზე შეიქმნას თანამედროვე ფუნდამენტური და გამოყენებითი კვლევების ტიპის ინსტიტუტი. ეს ამ ინსტიტუტის ძალიან ბუნებრივი განვითარება იქნებოდა, რადგან ასეთი ტიპის ცენტრები ყველა ქვეყანაშია.
როგორ უნდა შეეწყოს ხელი კვლევითი ცენტრების და მეცნიერების განვითარებას საქართველოში, დღევანდელი ეკონომიკური სიტუაციის პირობებში?
მეცნიერება უნდა გახდეს პრიორიტეტი. საერთოდ მარტო მეცნიერება კი არა, კვლევები, განათლება, მათ შორის, ჰუმანიტარულიც. ეს არის ისეთი ინვესტიცია, რომლის ფულადი გაზომვა შეუძლებელია. ეს არის ყველაზე დიდი ინვესტიცია, რაც შეიძლება ქვეყანამ გააკეთოს. ფულის ჩადება განათლებასა და კვლევაში ასმაგად და ათასმაგად გიბრუნდება. ეს ინვესტიცია იმიტომაც არის ასეთი ფაქიზი, რომ იმ მომენტში ვერ ხედავ. ამას დებ შვილების ინტელექტში და მომავალში. რაც უფრო მეტი ინტელექტული ადამიანი ეყოლება ქვეყანას, მით უფრო წარმატებული იქნება. პოლიტიკურადაც, როცა მეტი მოაზროვნე ჰყავს ქვეყანას, შეუძლებელია მისი მოქალაქეები გააბრიყვო, პროპაგანდით ტვინი გამოურეცხო. თავისუფალი აზროვნება და ინტელექტი თვითდაცვის მექანიზმი და დემოკრატიის გარანტია.
ევროპაში არსებობს უზარმაზარი გრანტების სისტემა. როცა კვლევის დონეს გავზრდით, უნდა მოხდეს ევროპასთან მოლაპარაკება. ამ გრანტების ბაზარზე შეიძლება გასვლა, რომ დაფინანსება გარედან შემოვიდეს. მაგრამ ხალხი ხომ უნდა მოამზადო, ვინც მერე ამ გრანტს მოიგებს, ეს ვერ იქნება, თუ თავიდან სისტემაში ფული არ ჩადე. უსუსური ლაპარაკია, რომ მეცნიერებას ფული არ აქვს. თუ ქვეყანა ხარ, ეს უნდა იყოს პრიორიტეტი.
ბოლო პერიოდში სახელმწიფომ შემოიღო ასეთი სტრატეგია: მეცნიერულ და ტექნიკურ მიმართულებებზე, ჰუმანიტარულთან შედარებით, გაზარდეს დაფინანსების მოპოვების შანსები. შედეგად უფრო მეტმა სტუდენტმა ჩააბარა ამ მიმართულებებზე, თუმცა, რეალურად, ბევრი, მაგალითად საბუნებისმეტყველო მიმართულებაზე უფრო დაფინანსების გამო სწავლობდა, ვიდრე მოტივაციით. ასევე, ვერ ხედავდნენ, სად დასაქმდებოდნენ დამთავრების შემდეგ, რაც, თავის მხრივ, ერთ-ერთი დემოტივატორია. თქვენი აზრით, ამ ცვლილებით უნდა დაწყებულიყო მეცნიერების გაძლიერება, თუ ჯერ სამეცნიერო ბაზის შექმნით და ეს ავტომატურად მოიზიდავს სტუდენტებსაც?
ეს პარალელური პროცესია. სწორედ ამიტომ არის რეფორმა საჭირო. ახალი სისხლისა და იდეების ინექცია ყველა დონეზე უნდა მოხდეს. ასე, ერთი სფეროდან რომ დავიწყოთ, ყოველთვის ჩაკეტილი წრე იქნება. რა თქმა უნდა, იქნებიან ბავშვები, ვინც იქ იმიტომ ჩააბარებენ, რომ ადვილად ხვდებიან. მაგრამ ხარისხის კონტროლიც უნდა გაზარდო. ამას ვერ გაზრდი, თუ შენ ხარისხიანი პროფესურა არ გყავს. შესაბამისად, ეს გადაჯაჭვულია პროფესორის ხარისხის გაზრდასთან, რომელსაც თავის მხრივ ვერ გაზრდი, თუ პროფესორი ორწლიან კონტრაქტზე 200 ლარად გყავს. ამიტომ ამ პრობლემის ფორსირებულად გადაჭრაა საჭირო ყველა დონეზე.
მეცნიერების რომელიმე სფერო უნდა იყოს თუ არა პრიორიტეტული?
ასე არ არის. რა თქმა უნდა, ის მიღწევები რაც გვაქვს, ის სფეროები უნდა შევინარჩუნოთ. არის სფეროები, სადაც მსოფლიო სახელია მიღწეული. არ მინდა ვინმე გამომრჩეს. ფიზიკის ინსტიტუტი რომ ვახსენეთ, იქიდან ბევრი მეცნიერია წასული CERN-ში. ასეთივე მიმართულებაა ბიოლოგიაში, მედიცინის დარგში. ზეზვაზე და მზიაზე აღარ ვლაპარაკობ, უდიდესი მნიშვნელობის ადგილობრვი აღმოჩენაა. აშკარაა, რომ ეს ანთროპოლოგიის სკოლის დიდი წარმატებაა. მიღწევები უნდა შევინარჩუნოთ. მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თუ რაღაც დარგში მიღწევა არ გვქონდა, არ უნდა გავაძლიეროთ. ჰუმანიტარულ დარგებს უნდა მიენიჭოს ასევე მნიშვნელობა, რადგან ჰუმანიტარულის სწორად სწავლება თავისუფალი აზროვნების გარანტიაა. ამ დარგებმა პირდაპირ უნდა ითამაშონ გადამწყვეტი როლი ბავშვებში დემოკრატიული აზროვნების ჩამოყალიბებაში.
ჰუმანიტარული მიმართულებები მაინც უფრო პოპულარულია საქართველოში. ამის ერთ-ერთი მიზეზი შეიძლება სკოლაშივე იყოს და იმ მეთოდებში, როგორც იქ ასწავლიდნენ. რა მეთოდებით უნდა მოხდეს სკოლაში მოსწავლის მეცნიერებით და საბუნებისმეტყველო საგნებით დაინტერესება?
ზოგად განათლებაში მეცნიერების პოპულარიზაციის ცნობილი მექანიზმები არსებობს. ჯერ ერთი, მასწავლებელი უნდა მოვამზადოთ, მეორეც, მასწავლებლის პოზიცია უნდა გახდს პრესტიჟული და სტაბილური. შეიძლება, მასწავლებელს იმდენი ხელფასი ვერ მისცე, როგორც სხვას, მაგრამ ეს უნდა დააკომპენსირო, მაგალითად, სტაბილურობით, ჯანდაცვით. ამავე დროს, მასწავლელის სტატუსი უნდა ამაღლდეს. ეს გამოიწვევს მასწავლებლებად ნიჭიერი კადრების მოსვლას. ამავდროულად, უნდა იყოს პროგრამები მასწავლებლების გადამზადებაზე, მოტივირებაზე. მაგალითად, მე CERN-ში ნოემბერში კიდევ ერთხელ მომიწევს ქართველ პედაგოგებთან შეხვედრა. ვერ წარმოიდგენთ, მათთვის ეს რა დიდი სტიმულია. ფაქტიურად, ხელი მსოფლიო მეცნიერების პულსზე აქვთ. დღეს იქ კაცობრიობის მეცნიერების ისტორია იქმნება. ჯერ კიდევ არ გვაქვს გააზრებული, რამხელა აღმოჩენასთან გვქონდა საქმე ცერნში ამ ზაფხულს. ეს სტიმული და ენთუზიაზმი ბავშვებსაც გადაედებათ. ასეთი პროგრამები არის გასაკეთებელი მეცნიერებაში, ბიოლოგიაში... დიდი ხელშეწყობა გვექნება უცხოეთიდან, გამოინახება თანხები და, რა თქმა უნდა, ადგილობრივმა მთავრობამაც უნდა დააფინანსოს. ეს პატარა რგოლია მთელ სისტემაში. უამრავი ასეთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. ეს კომპლექსურად უნდა მოხდეს და შედეგი იქნება.
ნაწილობრივ უკვე განვიხილეთ, მაგრამ თქვენი აზრით, წინა ხელისუფლების მთავარი შეცდომა განათლების სისტემაში რა იყო?
ბოლო წლებში განათლების სისტემის მიზანი იყო ორნაირი: ერთი მხრივ, ყოფილიყო შესაბამისობაში არსებულ პოლიტიკურ სისტემასთან, მეორე მხრივ, თითქოს დასავლური დემოკრატიული სისტემური რეფორმირება გაეკეთებინა. თავი დავანებოთ იმას, თუ რამდენად კომპეტენტურად კეთდებოდა ეს რეფორმა. ეს ორი უბრალოდ შეუსაბამობაშია ერთმანეთთან. შეუძლებელია, რომ ერთი მხრივ, სისტემა მოერგოს იმ სახელმწიფოებრივ სტუქტურას, რაც საქართველოში იყო და მეორე მხრივ - დემოკრატიული სტანდარტების შესაბამისი განათლების სისტემა გქოდნეს.
როგორი რეფორმის წამოწყებაა უფრო ეფექტურია დღევადელ სიტუაციაში, გრძელვადიან შედეგებზე გათვლა თუ მოკლევადიანზე?
ქვეყანას ახლავე სჭირდება რეფორმების გატარება. ამ რეფორმის მოცდა არამიზანშეწონილია. პრინციპები ახლა უნდა ჩაიდოს და ამ პრინციპებზე თუ გადავედით, გრძევლადიანი კი არა, უსასრულო ვადიანი გამოვა, რადგან სულ უფრო და უფრო კარგ შედეგებს მოიტანს.
ახალი სისტემის დანერგვისა და განვითარებისას, რა რისკები იქნება, რასაც განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს და გაკონტროლდეს?
რისკების მეტი რა არის, უამრავია, განსაკუთრებით გარდამავალ პერიოდში. ნებისმიერი სისტემის ბოროტად გამოყენება ყოველთვის შეიძლება. მაგალითად, უნივერსიტეტებში არის ხარისხის დაცემის რისკი. თუ შენ საწყისი კონტინგენტი არასწორად აირჩიე, ხარისხს ქვემოთ დასწევ. ყველაზე ფაქიზი მომენტი ეგ არის. ხარისხის თვითკონტროლის დამცავი მექანიზმია Board of Trusties.
ამის მსგავსი ორგანოები სკოლებშიც იყო - სამეურვეო საბჭოები. ასეთი ფორმით უნდა შენარჩუნდეს ზოგადი განათლების სისტემაშიც?
სკოლებსაც აქვთ ხოლმე მსგავსი მაგალითები. სახელები შეგვიძლია სხვადასხვა დავარქვათ. მაგრამ ეს ნამდვილად დამცავი მექანიზმი და ურთიერთკონტროლის სისტემაა.
განათლების მინისტრობის კანიდატს თუ ელაპარაკეთ და რას ფიქრობთ?
მინისტრობის კანდიდატს ვესაუბრე, ბატონმა ბიძინა ივანიშვილმა გაგვაცნო ერთმანეთი. ძალიან სასიამოვნო შთაბეჭდილება დატოვა. მგონი, ძირითადად ერთნაირ ტალღაზე ვართ, რამდენადაც დრომ საშუალება მოგვცა, გამერკვია. თუმცა, ჩვენი კომისიის მთელი იდეაც ეგ არის, განსხვავებული აზრები იქნება და საბოლოოდ სისტემას დავხვეწთ.
განათლების სამინისტროს სტრატეგიულ გადაწყვეტილებებში შეგეძლებათ ჩაერიოთ?
ჩვენ შეგვიძლია ჩვენი მოსაზრება ვუთხრათ, მაგრამ დემოკრატიის იდეა ისაა, რომ ძალაუფლების სფეროს გაყოფა ხდება. თუ გინდათ, ისე მოგვიაზრეთ, რომ ჩვენ ვართ ძალაუფლების ერთ-ერთ შტო, რომელსაც აბარია დამოუკიდებელი მრჩევლის როლი. აღმასრულებელი ძალაუფლება ჩვენ არ გვაქვს.
კომისიის ერთ-ერთ წევრი, დავით ზურაბიშვილი კონკრეტულ პოლიტიკურ ძალასთან ასოცირდება. ეს კომისიის პოლიტიზების საფრთხე ხომ არ შექმნის?
ეს არ არის პრობლემა, ჩვენ ხომ არ ვართ აღმასრულებელი შტო. ასევე, რას ნიშნავს არაპოლიტიზებული? საქართველო დღეს ისეთ სიტუაციაშია, გინდა არ გინდა, ასეთი ტიპის კომისია პოლიტიკურ როლს თამაშობს. დემოკრატია პოლიტიკაა, აბა რა არის.
კონკრეტულ პარტიასთან ასოცირებაც არ იქნება პრობლემა?
პარტია სხვა რამეა. რა თქმა უნდა, არანაირ ერთ კონკრეტულ პარტიასთან კავშირი არ გვაქვს. ნებისმიერი პარტიის წარმომადგენელი, რომელიც იზიარებს დემოკრატიულ ღირებულებებს და აქვს კომპეტენცია ან ტექნიკური შესაძლებლობები, შეიძლება ჩვენთან იყოს და დაგვეხმაროს. ამაში პრობლემას ვერ ვხედავ.
ეს კომისია არის ორგანო, რომელიც დაკომპლექტებულია დამოუკიდებელი პროფესიონალებით, ვისაც ამ პოზიციასთან იტერესთა კონფლიქტი არ აქვს. ყოველ შემთხვევაში, კომისიის წევრების უდიდესი ნაწილი არ იქნება ხალხი, ვინც სახელმწიფო სტრუქტურებშია დასაქმებული. ფუნქციას რაც შეეხება - ფაქტიურად, ამ კომისიას მრჩევლის ფუნქცია აქვს. ჩვენი ამოცანაა, რეფორმები შემუშავდეს, მთავარი პრინციპები ჩაიდოს და დასაბუთდეს. მთლიანად ეს პროცესი უნდა იყოს დაცული და დასაბუთებული. კითხვები ექნება პარლამენტს, პრემიერ-მინისტრს. ფაქტიურად, ოთხი რგოლია: პარლამენტი, პრემიერ-მინისტრი, სამინისტრო და ეს კომისია.
ანუ რეალურად ეს არის “სახელმწიფო”, თუ “სახელმწიფოსთან არსებული” კომისია?
სახელმწიფო კომისია სწორად ჰქვია, რადგან ინიციატივა სახელმწიფოსგან მოდის. სახელმწიფოს ვემსახურებით. მაგრამ არ ვართ სახელმწიფო სტრუქტურა. დამოუკიდებელი სტრუქტურაა.
რა თქმა უნდა, ჩვენი მუშაობა პრემიერ მინისტრთან მჭიდრო კავშირში უნდა იყოს, რადგან რასაც შევქმნით, იმას საკანონმდებლო ბაზა დასჭირდება. სანამ პარლამენტი არ დაამტკიცებს, სამინისტრო ცვლილებებს ვერ გაატარებს. პრემიერ-მინისტრმა უნდა იშუამდგომლოს პარლამეტნთან და, როგორც არის რეფორმების შემუშავების მექანიზმი, ისე წარიმართოს.
ამ პროცესში მნიშვნელოვანი ორი საკითხია: პირველი, ამოსავალი და საბაზისო - ის პრინციპები უნდა ჩაიდოს, რაც დემოკრატიულ სისტემასთან წონასწორობაში მყოფი საგანმანათლებლო სისტემისთვის აუცილებელია, მეორე საკითხი - გადასვლის პერიოდია. ყველაზე რთული ეს იქნება. თვითონ პრინციპები და პროექტი ხვალვე შეგვიძლია წარვადგინოთ, ველოსიპედის გამოგონება არ გვჭირდება. ყველაფერი ცნობილია, ვიცით, როგორ მუშაობს, გამოცდილება გვაქვს. ყველაზე რთულია, ეს დავნერგოთ საქართველოში, რომელიც დემოკრატიისკენ, იმედია, ახლა წავა, მერე ეკონომიკურად გაძლიერდება და ა.შ. ახლა გარდამავალი პერიოდია. ეს სამინისტროსთან კონსულტაციების და მუშაობის გარეშე ვერ გამოვა, უამრავი ნიუანსია. აუცილებლად სამინისტროსთან ერთად უნდა გაკეთდეს.
თქვენი აზრით, ამ გადასვლის პერიოდს რა დრო დასჭრდება?
წინასწარ ვერ ვიტყვი, არ ვიცი. ამისთვის მონმაცემებია საჭირო.
რამდენად გავლენიანი იქნება კომისიის მოსაზრებები და გადაწვყეტილებები?
თანამშრომლობას იმიტომ დავთანხმდი, სხვათა შორის, დიდი ენთუზიაზმით, რომ ვხედავ, ცვლილებების რეალური შანსი არის. ჩანს, ახალ მთავრობას, ივანიშვილის გუნდს ეს ცვლილებები რეალურად უნდა და სურთ, ქვეყანა დემოკრატიისკენ წაიყვანონ, თან რაც შეიძლება - სწრაფად. ამაზეა კომისიის გავლენიანობა დამოკიდებული.
გავლენა რომ გვერდით გადავდოთ, ამ კომისიას სხვა მიზანიც აქვს: არსებობს საგანმანათლებლო სისტემის კონცეფციები, რომლებიც საქართველოში არასდროს გაცხადებულა. უბრალოდ ნაფიქრიც კი არ არის ამ მიმართულებით. ვიღაცას ალბათ უფიქრია, მაგრამ სტრუქტურულად - არ არის ნაფიქრი. მთავარი ამოსავალი რაც არის - აკადემიური თავისუფლების ცნება - საქართველოში ეს კონცეფციაც არ არსებობს. არის სხვა კონცეფციებიც, რომლებიც არ მსმენია, რომ საქართველოში განხილულიყოს. ჩვენ მიერ შეთავაზებული პროექტები უკვე ინფორმაციულად არის სასარგებლო. ჩვენს აზრს დაიჯრებენ თუ არა, ცალკე ამბავია, მაგრამ უკვე ის, რომ რაღაცას მოისმენენ ჩვენგან, რაც მერე შეიძლება გაითვალისწინონ, უკვე სასარგებლოა.
როდის დაიწყებს კომისია მუშაობას?
კომისია უკვე მუშაობს. არ არის აუცილებელი, ყველა წევრი იყოს შეკრებილი. განსაკუთრებულ რეჟიმში გვიწევს მუშაობა. საუბრები უკვე მიდის. თანდათან შემოგვიერთდება ხალხი.
საზღვარგარეთ მოღვაწე მეცნიერებიც არიან ჩართული? და რა არის კრიტერიუმები ამ კომისიის წევრობის?
იმის გამო, რომ ამ კომისიის ფუნქცია რჩევების მიცემაა, ჯერჯერობით კრიტერიუმების მკვეთრი ჩარჩო არ გადაგვიწყვეტია. მაგალითად, ჩვენ გვყავს უამრავი კოლეგა და ძალიან წარმატრებული მეცნიერი სხვა ქვეყნებს წარმომადგენლებიც, რომელთა რჩევების იმედი გვაქვს. ასეთი კომიტეტები ძალიან მიღებულია და როდესაც გვჭირდება ერთმანეთის დახამარება და რჩევა, ამას ყოველთვის ვცდილობთ. უცხოელმა კოლეგებმა, მთავარია, აზრი მოგვაწოდონ, კომისიის ფორმალური წევრობის აუცლებლობა პრინციპული არ არის. ასეთი რეფერები გვეყოლება მსოფლიოს ბევრი წამყვანი უნივერსიტეტიდან (სტენფორდის უნივერსიტეტი, ნიუ იორკის უნივერსიტეტი, გერმანიის უნივერსიტეტები და ა. შ.) რომლებთანაც არაფორმალური კონსულტაციები გვექნება.
განათლების სისტემის ყველა სფეროზე იმუშავებს ეს კომისია თუ კონცენტრირდება უმაღლეს განათლებასა და მეცნიერებაზე?
ყველა სფეროში ვიმუშავებთ. ყველა სფეროს სჭრიდება მიხედვა და რეფორმა. ამ ეტაპზე კომისიის ძირითადი მიზანია, ეს ამოსავალი პრიციპები ჩაიდოს. დემოკრატიული სისტემის თვისებაა, ამოსავალ პრინციპებს თუ ჩადებ, მერე ის თავის თავს წმენდს.
კონკრეტულად რა ახალი კონცეფციების დანერგვაზე საუბრობთ? დავიწყოთ, “აკადემიური თავისუფლების” ცნებით, რომელიც არაერთხელ აღნიშნეთ. რას გულისხმობს და რა ნაბიჯები მოიაზრება?
თანამედროვე განათლების და განსაკუთრებით, საუნივერესიტეტო განათლების სისტემის ამოსავალი წერტილი აკადემიური თავისუფლებაა. ერთი მხრივ, ეს ნიშნავს ხარისხის კონტროლის ძალიან მაღალ დონეზე და, მეორე მხრივ იმას, რომ პროფესორი და მასწავლებელი დისკრიმინაციისგან დაცულია. არანაირი პოლიტიკური სტრუქტურა არ უნდა ჩაერიოს მათი სწავლების და მათი კვლევის თავისუფლებაში. რა თქმა უნდა, თავისუფლება კანონიერ და ეთიკურ ჩარჩოებში იგულისხმება. იმისთვის, რომ აკადემიური თავისუფლება იყოს დაცული - აუცილებელი პირობაა, პროფესორს და მასწავლეებს ჰქონდეთ დაცულობის და სტაბილურობის შეგრძნება, რომ მათი ბედი და ხვალინდელი დღე არ არის ცაში გამოკიდული და რაღაც გაურკვეველი პოლიტიკური ძალის გადასაწყვეტი, რომელმაც შეიძლება პოლიტიკური, რელიგიური ან სხვა მოსაზრებით ისარგებლოს და ამაზე იყოს დამოკიდებული კონრაქტის გაგრძელება. ჯერ ერთი, ამ დაცულობის გარეშე პროფესორი და მასწავლებელი სტრესშია, - იმაზე იფიქროს, რომ ორი წლის შემდეგ, შეიძლება, კონტრაქტი აღარ გაუგრძელონ, თუ იმაზე, რომ პროფესიონალიზმი და თავისუფალი აზროვნების უნარი ჩაუნერგოს სტუდენტებს და იმას მოახმაროს დრო?
ასეთ სისტემაში საწყისი პოზიცია არის ასისტენტ პროფესორი (და არა პროფესორის ასისტენტი). ასეთ თანამდებობას როგორც წესი, აქვს საცდელი ვადა, მაგალითად, 5 წელი. მერე მისი სტატუსის გადახედვა ხდება უფროსი კოლეგა-პროფესორების მიერ. ამისთვის იქმნება აბსოლუტურად მიუკერძოებელი კომიტეტი, რომელიც გარეშე რეფერირებაზე დაყრდნობით შეაჯამებს მეცნიერის მიღწევებს და მის შესაბამისობას ტენუირებულ პროფესორობაზე გადასვლასთან. ამას ჰქვია “tenure track” - ტენუარის გზა. ვარიაციები არსებობს - ზოგ უნივერსიტეტს, მაგალითად, ასისტენტ პროფესორის შემდეგ აქვს დროებითი ვადით ასოცირებული პროფესორის რანგი და მერე გადადის სრულზე. ზოგ უნივერსიტეტში ასოცირებულს აქვს უკვე „ტენუარის“ სტატუსი. „მუდმივი პროფესორი“ ნიშნავს იმას, რომ მისი პოზიცია ხდება მუდმივი. ეს ვადა ზემოდან იჭრება იმის მიხედვით, ქვეყანას გააჩნია საპენსიო ასაკი თუ არა. ამერკაში მაგალითად, პროფესორს უფლება აქვს იქამდე იმუშოს, სანამ შეუძლია.
თქვენი აზრით, რომელი პრაქტიკა სჯობს - მუდმივი პროფესორობა თუ საპენსიო ასაკით ამ დროის შემცირება?
გააჩნია ქვეყნის სპეციფიკას და კომპენსაციის მექანიზმებს. როდესაც ხარისხის კონტროლი მაღალია, იქ ჯობია, არ იყოს ზღვარი, რადგან ზღვარი ზოგ ქვეყანაში არის 65, 68 წელი. თანამედროვე პრაქტიკა აჩვენებს, რომ 65 წელი, შეიძლება შემოქმედბითი პიკი არ არის, მაგრამ ბევრისთვის ნაყოფიერი ხანაა. ამ ასაკში პროფესორების უმეტესობა კარგ ფორმაშია და წარმატებით ახორციელებს კვლევებს. თუ ადამიანს აქვს მოღვაწეობის ენერგია და სურვილი, 65 წლის ადამიანის პენსიაში გაშვება დანაკარგია.
საქართველოს კონტექსტში თუ განგიხილავთ - ჩვენთან რამდენად იმუშავებს ეს პრაქტიკა?
ეს კარგი კითხვაა. ზოგადად, სადაც ზედა ზღვარი არ არის, რა თქმა უნდა, პროფესორები მაინც გადიან პენსიაში, რადგან პასუხისმგებლობის გრძნობა აქვთ. რადგან ძალიან მაღალი ხარისხის ადგილზე ვლაპარაკობთ, ეს ხალხი იმდენად პროფესიონალია, რომ ხვდება, როდის არის დრო, რომ გვერდზე გავიდეს და ახალ თაობას დაუთმოს გზა.
საქართვლოს ახლანდელ სისტემაში რა ხდება: სახელები იგივე ჰქვიათ: “ასისტენტ პროფესრი“, „ასოცირებული“, „სრული“, მაგრამ შინაარსთან შესაბამისობაში ეს სახელები არ არის. ყველა რამდენიმეწლიან კონტრაქტზეა, ახლა, მგონი, ცოტა მოუმატეს წლები. სამწლიანი კონტრაქტი იყო. სრული პროფესორი სამწლიან კონტრაქტზე - ასეთი ცნება არ არსებობს, მთელი იდეა ისაა, რომ სრული პროფესორი ზუსტად ის პირია, რომელიც დააფასა ფაკულტეტმა და მუდმივი კონტრტაქტი მისცა.
მოკლევადიანი კონტრაქტი, ერთი მხრივ, ასევე ხარისხის კონტროლად არ მოიაზრება? - იგულისხმება, რომ მოდუნების საშუალებას არ აძლევ პროფესორს, მასწავლებელს...
ამით ხარისხს კი არ გააკონტროლებ, გააუარესებ. მოვიყვანოთ მაგალითი: ვთქვათ, მოცემულ უნვერსიტეტს ხარისხის ამაღლების მიზნით სურს, მოიზიდოს პროფესორი სამწლიან პოზიციაზე. რომელი პროფესორი დატოვებს პოზიციას. რომელიც არის მუდმივი და გადმოვა სამწლიან ხელშეკრულებიან კონკურსში სამონაწილეოდ პოზიციაზე, რომლის შემდეგაც საერთოდ არ იცის, რა ბედი ელის? აბსურდია. ეს პოზიცია კონკურენციას დამწყებ პოსტდოქტორანტებსაც ვერ გაუწევს. ადამიანს, რომელიც არის პოსტდოქტორანტი, თუნდაც სამწლიან კვვლევით პოზიციაზე წამყვან უნივერსიტეტში, შემდეგში პერსპექტივით, არ დატოვებს ამ პოზიციას და თუნდაც სრულ პროფესორად არ წამოვა საქართველოში 3 წლით და გაურკვეველი მომავლით. ამით ხარისხი ძირს დაეცემა.
ხარისხის კონტროლის კიდევ რა მექანიზმები შეიძლება დაინერგოს?
მსოფლიოს წამყვან აკადემიურ სისტემებში ამას მაღალი ხარისხის პროფესურა განსაზღვრავს. თუ დეპარტამენტს დააკომპლექტებთ მე-2 ხარისხის პროფესორს, ის სამსახურში მიიღებს მე-3 ხარისხისას და ა. შ. მთავარია, თავიდან მოახერხო, რომ დააინტერესო და მოიზიდო მაღალი ხარისხის პროფესორები. ეს შეიძლება მიღწეულ იქნას რამდენიმე ფაქტორის კომბინაციით, რომლებიც არის: კარგი პირობების შექმნით, პატრიოტული მოსაზრებით, ენთუზიაზმის ხარჯზე, და მეცნიერული კვლევებისთვის ასპარეზის მიცემით. აუცილებელია რომ მოიზიდო საწყისი პირველხარისხოვანი კონტინგენტი, შემდეგ ის გააკონტროლებს დანარჩენს.
ასეთი რესურსი რამდენად არის საქართველოში?
ადვილი არ არის, მაგრამ ამ ამოცანის გადაჭრის გარეშე არაფერი არ გამოვა. ამის შესრულების გარეშე ქვეყანა ვერ შედგება. ის ქვეყანა, სადაც განათლების სისტემა არ არის, ვერ იარსებებს. რადგან ეს ქვეყნის მთავარი პრიორიტეტია, რესურსი უნდა გამოინახოს.
მოიაზრებთ საზღვარგრეთ მყოფი პროფესორების დაბრუნებასაც?
ბევრი უცხოეთში მოღვაწე პროფესორი რეგულარულ თანამშრომლობაზე წამსვლელია და, სხვათა შორის, ასეთ წინადადებებს უდიდესი გაგებით ეკიდებიან წამყვან უნივერსიტეტებში: ყველა თვლის, რომ ძალიან კარგია შენ ქვეყანას დაეხმარო. ეს ხარისხის ამაღლებას შეუწყობს ხელს. მაგრამ მაინც მთავარი ადგილობრივი კონტინგენტის შექმნაა. ადგილობრივი პროფესურა უნივერსიტეტის მთელი ჩონჩხია. დროებით მოწვეული კონტინგენტის ხარჯზე უნივერსიტეტი ვერ იმუშავევბს.
მაგალითად, იმ პროფესორებს, ვინც ჯერ გაუშვეს და მერე მიიღეს დროებითი კონტრაქტებით, შეიძლება კვლევის საშუალებები არ ჰქონდათ, მაგრამ ყველა საშუალება აქვთ, რომ სტუდენტი ბაკალავრამდე მოამზადონ.
არსებობს მოსაზრება, რომ საქართველოში დღევანდელი პროფესურის თუ მასწავლებლების ნაწილი შეიძლება კვალიფიციურია, მაგრამ იმის გამო, რომ მიჩვეულია ცენტრალიზებულ, ან საბჭოთა სისტემაში მუშაობას და სხვაგვარ სტანდარტებს, თანამედროვე მოთხოვნებს ვეღარ ან აღარ ერგებიან. თქვენი აზრით, არის ეს დღევანდელი აკადემიური პერსონალის ერთ-ერთი პრობლემა?
ეგ სისულელეა. პრობლემა ის კი არ არის, ადამიანი რა გარემოში გაიზარდა, პრობლემაა ხარისხი. იმ სისტემაში გაზრდილი უფროსი თაობის ბევრი ადამიანი ახლა მსოფლიოს წამყვან ცენტრებში პროფესორია. რა თქმა უნდა, სისტემა თავისებურ დაღს ასვამს, მაგრამ ეს არ არის მთავარი ფაქტორი. რას ჰქვია, სისტემას ვერ მოერგო, მერე კიდევ, რომელ სისტემაზეა ლაპარაკი, დღევანდელზე, რომელიც ძველზე უარესია?
რა ხარისხით უნდა ჰქონდეს უნივერსიტეტს ავტონომია და რექტორი არჩევით უნდა იყოს თუ უნდა დანიშნონ?
ეს „ტენუარის ინსტიტუტი“ და აკადემიური თავისუფლების კონცეფცია ფაქტიურად ავტომატურად გაძლევს სურათს, სადაც უნვერსიტეტის მთავარი ხერხემალი პროფესურაა. მთავარი მმართველი ორგანო არის მათი კრება. უნივერსიტეტი დაყოფილია ფაკულტეტებად, დეპარტემენტებად. თითოეულ დეპარტამენტში მთავარი ორგანო არის ფაკულტეტის კრება, სადაც გადაწყვეტილებები მიიღება დისკუსიების და კენჭისყრის შედეგად. შემდეგ ეს გადაწყვეტილება მიდის დეკანის ოფისში და, თუ საჭიროა, უნივერსიტეტის პრეზიდენტამდე. ასეთი სისტემა ავტონომიას ავტომატურად ამყარებს. ავტონომია არის თვითმმართველობა.
თუ ასეთი სისტემა მუშაობს, რექტორების დანიშვნა-არდანიშვნა პრინციპული აღარაა. ავტომატურად, რექტორი პროფესურის სამსახურში დგას და მისი ფუნქციაა, პროფესორებს თანხა მოუპოვოს, სტიმული მისცეს... ყოველდღიური გადაწყვეტილებების მიღება, რაღაც რატიფიკაციები არის საჭირო რექტორის მხრიდან, მაგრამ, ვინ აიყვანოს სამსახურში და ამგვარი ფუნქციები რექტორს მოხსნილი აქვს.
ოპტიმალური იქნებოდა, რომ უნივერსიტეტს ჰყავდეს ასეთი ორგანო „Trusties” - რწმუნებულები, რომელიც გამორიცხავს ინტერესთა კონფლიქტს. რაღაც გაგებით უმაღლესი ძალაუფლების მქონე ორგანოა. ეს საბჭო ყოველდღიურ საკითხებს არ წყვეტს, განსაკუთრებული საქმე თუ არის, მაგალითად, წარმოიშვა კონფლიქტი ვიღაცის სამსახურიდან დათხოვნაზე. Board of Trusties მაშინ ერთვება. ასეთი საბჭოს არსებობა ალბათ აუცილებელია, მედიატორიც არის, დამცველიც და ა. შ.
უნივერსიტეტის სტუდენტური თვითმმართველობების კავშირი მმართველ პარტიასთან დღემდე პრობლემად რჩებოდა ქართულ სისტემაში. არ არის გაამორიცხული, რომ მომავალშიც იქნებიან სტუდენტები, ვისაც რომელიმე, ან მმართველ პარტიასთან კავშირის სურვილი გაუჩნდება, მმართველმა პარტიამ კი, შეიძლება, სტუდენტების გავლით უმაღლეს სასწავლებლებში საკუთარი გავლენის გამყარება სცადოს. რა მექანიზმით შეიძლება ამ პროცესის თავიდან აცილება?
ყოველთვის არსებობს იმის საშიშროება, რომ უზურპაცია მოხდეს და დემოკრატიული სისტემა ისევ საშიშროების წინაშე დადგეს. აკადემიური თავისუფლების და ტენუარის ინსტიტუტის იდეა და ის, რომ პროფესიონალებს ექნებათ ძალაუფლება და რომ მთავარი უნივერსიტეტში არის ფაკულტეტის სხდომა, დამცავი მექანიზმებია ამ რისკის წინააღმდეგ. თუ რომელიმე სტუდენტს უნდა, რომ იყოს პარტიასთან ასოცირებული, ეს მისი უფლებაა და არ არის პრობლემა.
ერთი მხარის აზრით, უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლის საფასური არის ძალიან მაღალი, საპირისპირო მოსაზრებით - უფრო მეტი უნდა იყოს. თქვენ რა გეგმები გაქვთ საფასურთან დაკავშირებით?
აქ ერთი მთავარი პრინციპია გასატარებელი. ნებისიერ ბავშვს, ვისაც სწავლა უნდა, ამის შანსი უნდა მიეცეს. პრინციპი მარტივია, გატარება - რთული. ამის გადაჭრა შეიძლება სხვადასხვა მეთოდებით. შეგიძლია თქვა, რომ როგორც სოციალისტურ სისტემაში, სწავლა უფასოა ყველასთვის, ან რაღაც პატარა თანხაზეა ლაპარაკი. თუ ასეთი ვარიანტი წავიდა, განსაკუთრებით აუცილებელია ხარისხის კონტროლი.
მეორე ვარინატი არის ის, რომ სისტემა იყოს უფრო მოქნილი, ანუ სახელმწიფო იღებს თავის თავზე დაფინანსებას და ღარიბი ოჯახებიდან წამოსულ ბავშვს ისეთივე შანსი აქვს განათლება მიიღოს, როგორც შეძლებული ოჯახებიდან.
ანუ უფასო უნდა იყოს უმაღლესი განათლება?
ეგ სქემა გადაჯაჭვულია ეკონომიკურ სიტუაციასთან. საქართველოს უსასრულო რესურსი რომ ჰქონდეს, შეიძლება, მაგრამ რეალობაში, სისტემა უნდა იყოს უფრო მოქნილი იმის მიხედვით, როგორი შემოსავლის მქონე ოჯახიდან მოდის ბავშვი. შესაბამისად, აქედან უნდა გამოიყვანო გადასახადი. ამავე დროს, რა თქმა უნდა, ბავშვმა სტანდარტები უნდა დააკმაყოფილოს.
სახელმწიფო უნივერსიტეტებში სწავლის საფასური უნდა იყოს გაცილებით ნაკლები, ანუ რაღაც სტანდარტს არ უნდა აღემატებოდეს. როცა რაღაცას ვიხდით, შესაბამისად, ეს უნდა უბრუნდებოდეს მოქალაქეს. კერძო უნივერსიტეტებში უკვე სხვა სიტუაციაა, მაგრამ მათაც აქვთ იმის მოქნილობა, რომ დააფინანსონ ღარიბი ოჯახიდან წამოსული ბავშვები - მაგალითად, სტიპენდიები მისცენ.
მისაღებ გამოცდებსა და მათ ცვლილებებზე დიდი ვნებათაღელვაა. არსებობს სხვადასხვანაირი სისტემა, გამოსაშვები, მისაღები ტესტირებების, გამოცდების, უგამოცდოდ მიღების და ა. შ. კომისია რომელ ვარიანტს განიხილავს?
ამ საკითხისადმი დიფერენცირებული მიდგომაა საჭირო. ამ საკითხს უფრო დეტალურად სჭირდება ჩახედვა. მისაღები გამოცდების სტანდარტიზაცია თავისთვად კარგ ფუნქციას ასრულებს იმ მხრივ, რომ ადგილობრივ კორუფციის წინააღმდეგ არის მიმართული. ეს მომენტი კარგია, მაგრამ მთავარი ეს არ არის. მისაღები გამოცდების იდეა ხომ საუკეთესოს შერჩევაა. მთავარია, რამდენად არჩევს მოცემული ტესტი საუკეთესოს. მოსაფიქრებელია, უნდა გავითვალისწინოთ თუ არა სხვა ფაქტორებიც - ოლიმპიადებში გამარჯვებები, სკოლის მოსწრება - უფრო კომპლექსური ინფორმაცია რომ იყოს ბავშვზე და არა მაინცდამაინც, ერთი გამოცდით გადაწყდეს მისი ბედი.
სხვა სფეროებში რა ახალი კონცეფციების დანერგვაზე ფიქრობთ, მაგალითად ზოგად განათლებაში?
ზოგადი განათლება უფრო მეტადაა დაკავშირებულია ტექნიკურ საკითხებთან. თუ შეგიძლია რაღაც ძალებით შექმნა ერთი-ორი ელიტარული უნივერსიტეტი, ზოგადი განათლება გაცილებით უფერო მასობრივია. ტექნიკური მომენტები უფრო მეტია იქ, თუ როგორ განვითარდება, თორემ კონცეფცია იგივეა - აკადემიური თავისუფლება მასწავლებელსაც უნდა ჰქონდეს.
როგორ შეაფასებთ ზოგადად საქართველოში მეცნიერების, კვლევითი ინსტიტუტების ფუნქციონირებას და მათ მდგომარეობას?
ერთი სიტყვით, მთლიანად შეფასება ძნელია, რადგან არერთგვაროვნებას აქვს ადგილი. ეს სისტემა შესაბამისობაშია არადემოკრატიული ქვეყნის პოლიტიკურ სისტემასთან, ამიტომაც - ბევრი ხარვეზია. კონკრეტულად ბევრ რამეზე შეიძლება საუბარი. მაგალითად, რატომღაც გამიგია მოსაზრება, რომ მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში, მეცნიერება ყოველთვის უნივერსიტეტთანაა მიბმული. რა თქმა უნდა, უნივერსიტეტი რომელსაც სადოქტორო პროგრამა აქვს, კვლევის ცენტრია. მაგრამ არსებობს კვლევითი ცენტრებიც, რომლებიც უნივერსიტეტებთან არ არის მიბმული: ნაციონალური ლაბორატორიები, Advanced Studies ინსტიტუტები და ა.შ. მე წინააღმდეგი ვიყავი რომ, ერთი ხელის მოსმით, ყველა კვლევითი ინსტისტუტი, განურჩევლად წარმატებისა და ისტორიისა, ასევე განურჩევლად მიეერთებინათ უნივერსიტეტებისთვის. დარწმუნებული ვარ, ანალოგიური სიტუაცია იყო ბევრ ინსტიტუტში, მაგრამ მაგალითად ფიზიკის ინსტიტუტს მოვიყვან: გადახედეთ, ფიზიკის ინსტიტუტიდან რამდენი კადრია დღეს მსოფლიოს წამყვან ცენტრებში დასაქმებული, ძალიან დიდ კოეფიციენტს მიიღებთ. ეს ხომ ობიექტური მაჩვენებელია. ეს გვეუბნება, რომ არსებობს ბრენდი, რომელსაც მსოფლიოში იცნობენ და ეს მაჩვენებელი მის მაღალ ხარისხს ნიშნავს.
დაფინანსება როცა შეწყდა, ფიზიკის ინსტიტუტი სავალალო მდგომარეობაში ჩავარდა, მაგრამ მარტო შენობა ხომ არ არის. ინსტიტუტში იგულისხმება ხალხიც. სახელის შექმნა ხომ ძალიან ძნელია. ამას სჭირდება ათეულობით წლები. ფიზიკის ინსტიტუტმა ეს სახელი მოიპოვა. ფიზიკის ინსტიტუტი შეუერთეს უნივერსიტეტს. მოსაზრება ხომ უნდა იყოს, რომელიც ამ შეერთებას დაასაბუთებს.
უმაღლეს სასწავლებელთან მიერთება კვლევითი ინსტიტუტების განვითარებას ხელს შეუშლის?
გაერთიანების იდეა შეიძლება დადებითიც იყოს და უარყოფითიც. მაგრამ მაინტერესებს, რა მიზეზით მოხდა, მე რეალურ მიზეზს ვერ ვხედავ. მიერთებისას ინსტიტუტი ავტონომიას კარგავს. მას აქვს სპეციფიკური ტრადიციები, კვლევის ისტორია. ასეთმა მექანიკურმა მიერთებამ ყოველგვარი წინასწარი გააზრების და პროქტების გარეშე, რა უნდა გააუმჯობესოს? ავტონომიის დაკარგვის შედეგი, ჯერ ერთი, არის ის, რომ მკვლევარებს სტრესში და გაურკვევლობაში აყენებს.
მერე იბადება კითხვები? რატომ, შენობის გაყიდვა უნდათ და ა შ. დადებითი ის იქნებოდა, თუ ვიტყვით, რომ უნივერსიტეტის ბიუჯეტი გაცილებით დიდია და უნივერსიტეტი დააფინანსებს კვლევებს. ასეთ შემთხვევაში შეერთებას აზრი აქვს. მაგრამ ეს ყველაფერი ხომ გაცილებით უფრო მეტი მოლაპარაკების შემდეგ უნდა გადაწყდეს?
შეერთების ერთ-ერთი მიზეზი კვლევითი ცენტრებისთვის რესურსების ნაკლებობა არ არის?
მესმის, რომ რესურსები არ არის. ჯერ ერთი, იქაც შეიძლება კამათი, ის რესურსი შადრევანზე სჯობს დახარჯო თუ ასეთ პროგრამებზე. ბევრი რესურსი, რაც ჰაერში გაფრინდა, შეიძლებოდა სხვა რამეს მოხმარებოდა, მაგრამ ამას დავანებოთ თავი. გეთანხმებით, რომ ეკონომიკური სიტუაცია რთულია. პრობლემაა, რომ ეს მოხდა მეცნიერებთან შეუთანხმებლად, პირიქით - მათი სურვილის წინააღმდეგ. მე მაგალითად განვაცხადე კიდეც ინტერვიუში, რომ სწორი კონცეფცია იქნებოდა ფუნდამენტური კვლევების ნაციონალური ცენტრის შექმნა.
ჩემი ხედვა არის ასეთი: ნებისმიერი ასეთი ტიპის გადაწყვეტილების შემთხვევაში მეცნიერები უნდა იყვნენ ჩართულები. უნდა შეიკრიბოს სამეცნიერო საბჭო, ფიზიკის ინსტიტუტიდან და უნივერსიტეტიდან და მოიფიქრონ, რით შეიძლება ფიზიკის ინსტიტუტს დავეხმაროთ. ჩემი კონცეფცია იყო ის, რომ ფიზიკის ინსტიტუტს აქვს საშუალება (საქართველოს ეკონომიკურად რთული სიტუაციის შესაძლებლობებში) რომ მის საფუძველზე შეიქმნას თანამედროვე ფუნდამენტური და გამოყენებითი კვლევების ტიპის ინსტიტუტი. ეს ამ ინსტიტუტის ძალიან ბუნებრივი განვითარება იქნებოდა, რადგან ასეთი ტიპის ცენტრები ყველა ქვეყანაშია.
როგორ უნდა შეეწყოს ხელი კვლევითი ცენტრების და მეცნიერების განვითარებას საქართველოში, დღევანდელი ეკონომიკური სიტუაციის პირობებში?
მეცნიერება უნდა გახდეს პრიორიტეტი. საერთოდ მარტო მეცნიერება კი არა, კვლევები, განათლება, მათ შორის, ჰუმანიტარულიც. ეს არის ისეთი ინვესტიცია, რომლის ფულადი გაზომვა შეუძლებელია. ეს არის ყველაზე დიდი ინვესტიცია, რაც შეიძლება ქვეყანამ გააკეთოს. ფულის ჩადება განათლებასა და კვლევაში ასმაგად და ათასმაგად გიბრუნდება. ეს ინვესტიცია იმიტომაც არის ასეთი ფაქიზი, რომ იმ მომენტში ვერ ხედავ. ამას დებ შვილების ინტელექტში და მომავალში. რაც უფრო მეტი ინტელექტული ადამიანი ეყოლება ქვეყანას, მით უფრო წარმატებული იქნება. პოლიტიკურადაც, როცა მეტი მოაზროვნე ჰყავს ქვეყანას, შეუძლებელია მისი მოქალაქეები გააბრიყვო, პროპაგანდით ტვინი გამოურეცხო. თავისუფალი აზროვნება და ინტელექტი თვითდაცვის მექანიზმი და დემოკრატიის გარანტია.
ევროპაში არსებობს უზარმაზარი გრანტების სისტემა. როცა კვლევის დონეს გავზრდით, უნდა მოხდეს ევროპასთან მოლაპარაკება. ამ გრანტების ბაზარზე შეიძლება გასვლა, რომ დაფინანსება გარედან შემოვიდეს. მაგრამ ხალხი ხომ უნდა მოამზადო, ვინც მერე ამ გრანტს მოიგებს, ეს ვერ იქნება, თუ თავიდან სისტემაში ფული არ ჩადე. უსუსური ლაპარაკია, რომ მეცნიერებას ფული არ აქვს. თუ ქვეყანა ხარ, ეს უნდა იყოს პრიორიტეტი.
ბოლო პერიოდში სახელმწიფომ შემოიღო ასეთი სტრატეგია: მეცნიერულ და ტექნიკურ მიმართულებებზე, ჰუმანიტარულთან შედარებით, გაზარდეს დაფინანსების მოპოვების შანსები. შედეგად უფრო მეტმა სტუდენტმა ჩააბარა ამ მიმართულებებზე, თუმცა, რეალურად, ბევრი, მაგალითად საბუნებისმეტყველო მიმართულებაზე უფრო დაფინანსების გამო სწავლობდა, ვიდრე მოტივაციით. ასევე, ვერ ხედავდნენ, სად დასაქმდებოდნენ დამთავრების შემდეგ, რაც, თავის მხრივ, ერთ-ერთი დემოტივატორია. თქვენი აზრით, ამ ცვლილებით უნდა დაწყებულიყო მეცნიერების გაძლიერება, თუ ჯერ სამეცნიერო ბაზის შექმნით და ეს ავტომატურად მოიზიდავს სტუდენტებსაც?
ეს პარალელური პროცესია. სწორედ ამიტომ არის რეფორმა საჭირო. ახალი სისხლისა და იდეების ინექცია ყველა დონეზე უნდა მოხდეს. ასე, ერთი სფეროდან რომ დავიწყოთ, ყოველთვის ჩაკეტილი წრე იქნება. რა თქმა უნდა, იქნებიან ბავშვები, ვინც იქ იმიტომ ჩააბარებენ, რომ ადვილად ხვდებიან. მაგრამ ხარისხის კონტროლიც უნდა გაზარდო. ამას ვერ გაზრდი, თუ შენ ხარისხიანი პროფესურა არ გყავს. შესაბამისად, ეს გადაჯაჭვულია პროფესორის ხარისხის გაზრდასთან, რომელსაც თავის მხრივ ვერ გაზრდი, თუ პროფესორი ორწლიან კონტრაქტზე 200 ლარად გყავს. ამიტომ ამ პრობლემის ფორსირებულად გადაჭრაა საჭირო ყველა დონეზე.
მეცნიერების რომელიმე სფერო უნდა იყოს თუ არა პრიორიტეტული?
ასე არ არის. რა თქმა უნდა, ის მიღწევები რაც გვაქვს, ის სფეროები უნდა შევინარჩუნოთ. არის სფეროები, სადაც მსოფლიო სახელია მიღწეული. არ მინდა ვინმე გამომრჩეს. ფიზიკის ინსტიტუტი რომ ვახსენეთ, იქიდან ბევრი მეცნიერია წასული CERN-ში. ასეთივე მიმართულებაა ბიოლოგიაში, მედიცინის დარგში. ზეზვაზე და მზიაზე აღარ ვლაპარაკობ, უდიდესი მნიშვნელობის ადგილობრვი აღმოჩენაა. აშკარაა, რომ ეს ანთროპოლოგიის სკოლის დიდი წარმატებაა. მიღწევები უნდა შევინარჩუნოთ. მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თუ რაღაც დარგში მიღწევა არ გვქონდა, არ უნდა გავაძლიეროთ. ჰუმანიტარულ დარგებს უნდა მიენიჭოს ასევე მნიშვნელობა, რადგან ჰუმანიტარულის სწორად სწავლება თავისუფალი აზროვნების გარანტიაა. ამ დარგებმა პირდაპირ უნდა ითამაშონ გადამწყვეტი როლი ბავშვებში დემოკრატიული აზროვნების ჩამოყალიბებაში.
ჰუმანიტარული მიმართულებები მაინც უფრო პოპულარულია საქართველოში. ამის ერთ-ერთი მიზეზი შეიძლება სკოლაშივე იყოს და იმ მეთოდებში, როგორც იქ ასწავლიდნენ. რა მეთოდებით უნდა მოხდეს სკოლაში მოსწავლის მეცნიერებით და საბუნებისმეტყველო საგნებით დაინტერესება?
ზოგად განათლებაში მეცნიერების პოპულარიზაციის ცნობილი მექანიზმები არსებობს. ჯერ ერთი, მასწავლებელი უნდა მოვამზადოთ, მეორეც, მასწავლებლის პოზიცია უნდა გახდს პრესტიჟული და სტაბილური. შეიძლება, მასწავლებელს იმდენი ხელფასი ვერ მისცე, როგორც სხვას, მაგრამ ეს უნდა დააკომპენსირო, მაგალითად, სტაბილურობით, ჯანდაცვით. ამავე დროს, მასწავლელის სტატუსი უნდა ამაღლდეს. ეს გამოიწვევს მასწავლებლებად ნიჭიერი კადრების მოსვლას. ამავდროულად, უნდა იყოს პროგრამები მასწავლებლების გადამზადებაზე, მოტივირებაზე. მაგალითად, მე CERN-ში ნოემბერში კიდევ ერთხელ მომიწევს ქართველ პედაგოგებთან შეხვედრა. ვერ წარმოიდგენთ, მათთვის ეს რა დიდი სტიმულია. ფაქტიურად, ხელი მსოფლიო მეცნიერების პულსზე აქვთ. დღეს იქ კაცობრიობის მეცნიერების ისტორია იქმნება. ჯერ კიდევ არ გვაქვს გააზრებული, რამხელა აღმოჩენასთან გვქონდა საქმე ცერნში ამ ზაფხულს. ეს სტიმული და ენთუზიაზმი ბავშვებსაც გადაედებათ. ასეთი პროგრამები არის გასაკეთებელი მეცნიერებაში, ბიოლოგიაში... დიდი ხელშეწყობა გვექნება უცხოეთიდან, გამოინახება თანხები და, რა თქმა უნდა, ადგილობრივმა მთავრობამაც უნდა დააფინანსოს. ეს პატარა რგოლია მთელ სისტემაში. უამრავი ასეთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. ეს კომპლექსურად უნდა მოხდეს და შედეგი იქნება.
ნაწილობრივ უკვე განვიხილეთ, მაგრამ თქვენი აზრით, წინა ხელისუფლების მთავარი შეცდომა განათლების სისტემაში რა იყო?
ბოლო წლებში განათლების სისტემის მიზანი იყო ორნაირი: ერთი მხრივ, ყოფილიყო შესაბამისობაში არსებულ პოლიტიკურ სისტემასთან, მეორე მხრივ, თითქოს დასავლური დემოკრატიული სისტემური რეფორმირება გაეკეთებინა. თავი დავანებოთ იმას, თუ რამდენად კომპეტენტურად კეთდებოდა ეს რეფორმა. ეს ორი უბრალოდ შეუსაბამობაშია ერთმანეთთან. შეუძლებელია, რომ ერთი მხრივ, სისტემა მოერგოს იმ სახელმწიფოებრივ სტუქტურას, რაც საქართველოში იყო და მეორე მხრივ - დემოკრატიული სტანდარტების შესაბამისი განათლების სისტემა გქოდნეს.
როგორი რეფორმის წამოწყებაა უფრო ეფექტურია დღევადელ სიტუაციაში, გრძელვადიან შედეგებზე გათვლა თუ მოკლევადიანზე?
ქვეყანას ახლავე სჭირდება რეფორმების გატარება. ამ რეფორმის მოცდა არამიზანშეწონილია. პრინციპები ახლა უნდა ჩაიდოს და ამ პრინციპებზე თუ გადავედით, გრძევლადიანი კი არა, უსასრულო ვადიანი გამოვა, რადგან სულ უფრო და უფრო კარგ შედეგებს მოიტანს.
ახალი სისტემის დანერგვისა და განვითარებისას, რა რისკები იქნება, რასაც განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს და გაკონტროლდეს?
რისკების მეტი რა არის, უამრავია, განსაკუთრებით გარდამავალ პერიოდში. ნებისმიერი სისტემის ბოროტად გამოყენება ყოველთვის შეიძლება. მაგალითად, უნივერსიტეტებში არის ხარისხის დაცემის რისკი. თუ შენ საწყისი კონტინგენტი არასწორად აირჩიე, ხარისხს ქვემოთ დასწევ. ყველაზე ფაქიზი მომენტი ეგ არის. ხარისხის თვითკონტროლის დამცავი მექანიზმია Board of Trusties.
ამის მსგავსი ორგანოები სკოლებშიც იყო - სამეურვეო საბჭოები. ასეთი ფორმით უნდა შენარჩუნდეს ზოგადი განათლების სისტემაშიც?
სკოლებსაც აქვთ ხოლმე მსგავსი მაგალითები. სახელები შეგვიძლია სხვადასხვა დავარქვათ. მაგრამ ეს ნამდვილად დამცავი მექანიზმი და ურთიერთკონტროლის სისტემაა.
განათლების მინისტრობის კანიდატს თუ ელაპარაკეთ და რას ფიქრობთ?
მინისტრობის კანდიდატს ვესაუბრე, ბატონმა ბიძინა ივანიშვილმა გაგვაცნო ერთმანეთი. ძალიან სასიამოვნო შთაბეჭდილება დატოვა. მგონი, ძირითადად ერთნაირ ტალღაზე ვართ, რამდენადაც დრომ საშუალება მოგვცა, გამერკვია. თუმცა, ჩვენი კომისიის მთელი იდეაც ეგ არის, განსხვავებული აზრები იქნება და საბოლოოდ სისტემას დავხვეწთ.
განათლების სამინისტროს სტრატეგიულ გადაწყვეტილებებში შეგეძლებათ ჩაერიოთ?
ჩვენ შეგვიძლია ჩვენი მოსაზრება ვუთხრათ, მაგრამ დემოკრატიის იდეა ისაა, რომ ძალაუფლების სფეროს გაყოფა ხდება. თუ გინდათ, ისე მოგვიაზრეთ, რომ ჩვენ ვართ ძალაუფლების ერთ-ერთ შტო, რომელსაც აბარია დამოუკიდებელი მრჩევლის როლი. აღმასრულებელი ძალაუფლება ჩვენ არ გვაქვს.
კომისიის ერთ-ერთ წევრი, დავით ზურაბიშვილი კონკრეტულ პოლიტიკურ ძალასთან ასოცირდება. ეს კომისიის პოლიტიზების საფრთხე ხომ არ შექმნის?
ეს არ არის პრობლემა, ჩვენ ხომ არ ვართ აღმასრულებელი შტო. ასევე, რას ნიშნავს არაპოლიტიზებული? საქართველო დღეს ისეთ სიტუაციაშია, გინდა არ გინდა, ასეთი ტიპის კომისია პოლიტიკურ როლს თამაშობს. დემოკრატია პოლიტიკაა, აბა რა არის.
კონკრეტულ პარტიასთან ასოცირებაც არ იქნება პრობლემა?
პარტია სხვა რამეა. რა თქმა უნდა, არანაირ ერთ კონკრეტულ პარტიასთან კავშირი არ გვაქვს. ნებისმიერი პარტიის წარმომადგენელი, რომელიც იზიარებს დემოკრატიულ ღირებულებებს და აქვს კომპეტენცია ან ტექნიკური შესაძლებლობები, შეიძლება ჩვენთან იყოს და დაგვეხმაროს. ამაში პრობლემას ვერ ვხედავ.
ჟურნალ "ლიბერალის" ინტერვიუ გია დვალთან.
ლინკი
ჟურნალ "ლიბერალის" ინტერვიუ განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიის თავმჯდომარე გია დვალთან.
გია დვალი: "განათლება და მეცნიერება ქვეყნის ნომერ პირველი პრიორიტეტი უნდა
გახდეს"
განათლების და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიამ 2012 წლის 15 ნოემბერს უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტი გამოაქვეყნა. კონცეფცია, სოციალურ ქსელებში და არა მარტო, ფარტო განხილვის საგანი გახდა. აკადემიური თავისუფლების ფუნდამეტად გამოცხადება და მეორე მხრივ, უმაღლესი სასწავლებლის კორპორატიულ ორგანიზაციებას ქცევა ურთიერთწინააღმდეგობაში ხომ არ არის? რამდენადაა გათვალისწინებული ადგილობრივი სპეციფიკა და როდის მოხდება რეფორმების სახელმწიფო კომისიის ფორმალიზება - ეს იმ კითხვების არასრული ჩამონათვალია, რომელიც “ლიბერალმა” კომისიის ხელმძღვანელს, გია დვალს დაუსვა.
განათლების ექსპერტთა ერთი ნაწილს მიაჩნია, რომ უმაღლესი განათლების მენეჯერიზაცია და ადმინისტრაციის ზეგავლენა აკადემიური თავისუფლებისთვის სერიოზული საფრთხეა. მაგალითად, თუ რექტორი მენეჯერია, მან შესაძლოა მენეჯერის პოზიციიდან უმაღლეს სასწავლებლებში, არარენტაბელობის მომიზეზებით არაერთი სამეცნიერო მიმართულების დახურვა გადაწყვიტოს. კოცენფციაში განმარტებულია, რომ მეცნიერული საზოგადოება - თვითრეგულირებადი და შესაბამისად თვითმართვადი ორგანიზმია, რომლისთვისაც ზემოდან მოხვეული დიქტატი დამღუპველია. არის თუ არა ზემოთ ჩამოთვლილი ფაქტორები აკადემიური თავისუფლებისთვის სერიოზული საფრთხე?
აკადემია არც კორპორაციაა და არც კერძო კომპანია. რა თქმა უნდა, თუ მე კერძო კომპანიას მფლობელი ვარ, ბაზარს მივყვები. თუ კომპანია ჩემია, სრული უფლება მაქვს დავაფინანსო ის პროფილი, რომელიც მინდა. მაგრამ უნივერსიტეტი ასე არ ფუნქციონირებს. უნივერსიტეტის რექტორი კორპორატიული გაგებით მენეჯერი არ არის. მენეჯერს არც დავარქმევდი მე ამას. ეს სულ სხვა ტიპის მმართველი რგოლია.
რექტორი ერთპიროვნულად ვერ გადაწყვეტს, ტენუირებული ლექტორის კვლევა არის თუ არა აქტუალური. ეს აკადემიური გადაწყვეტილებაა. ასეთი ტიპის გადაწყვეტილება ყოველთვის გარეშე რეფერირებას უნდა დაეყრდნოს.
ვთქვათ, არის ტენურირებული ფაკულტეტის წევრი (ტენუირებული ნიშნავს, რომ მისი უპირველესი ფუნქცია სტუდენტების სწავლებაა), მის თავისუფლებაში და არჩევანში ვერავინ ჩაერევა. ერთადერთი, შეიძლება გარე დამფინანსებელი ერთეული, დონორი ჩაერიოს. თუმცა, შეიძლება დონორი თვითონ უნივერსიტეტიც კი იყოს, რომელიც კვლევისთვის გამოყოფს თანხებს. დონორმა შეიძლება გადაწყვიტოს, რომ ეს მიმართულება აქტუალური აღარ არის. ამიტომაცაა გრანტები შეზღუდული ვადით და არ არის უსასრულო დროით. მეცნიერი წერს პროექტს, შემდეგ დონორიც და გარე უნივერსიტეტის პროფესორებიც სწავლობენ საკითხს და წერენ დასკვნას. ამ დასკვნაზე დაფუძნებით დამფინანსებელმა შეიძლება გადაწყვიტოს, რომ ეს არ არის აქტუალური თემა და მოცემულ ტენუირებულ პროფესორს არ მისცეს დაფინანსება.
ეს ტენუირებასთან კონფლიქტში არ არის. კითხვის ასე დასმა უბრალოდ ვერგაგებაა იმისა, თუ როგორ ფუნქციონირებს ტენუირების სისტემა. ერთპიროვნულად ვერანაირი მენეჯერი და რექტორი გრანტის დაფინანსებთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებას ვერ იღებს. კომერციულად მომგებიანიც არასწორი ტერმინია. მაგალითის სახით შემიძლია მოვიყვანო ფუნდამენტური კვლევა, რომელიც კომერციულად მომგებიანი არ არის, კომერციულად მომგებიანი კვლევა რას ნიშნავს? რომ ამ კვლევას ჰქონდეს მკვლევარის ან დამკვეთისგან ინტერესი, რომ ჩაიდოს კომერციაში და რამე მოგება ანახოს დამკვეთს? ფუნდამენტური კვლევები ფინანსდება იმ გაგებით, რომ მას არ აქვს კომერციული შემოსავალი. ეს უანგარო დაფინანსებაა. საბოლოოდ, ფუნდამენტურ კვლევებს უდიდესი მნიშვნელობა აქვს და დიდ მოგებას იძლევა. საკითხს ასე არსად არ სვამენ.
კონცეფციის თანახმად, უნივერსიტეტის თვიმმართველ ბირთვს მუდმივი პოზიციის მქონე პროფესორთა კონტიგენტი წარმოადეგნს. ექსპერტების თქმით, ტენუარის სისტემა ამერიკაში ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა, რადგან ის ძვირადღირებული სისტემაა და უმაღლეს სასწავლებლებს არ გააჩნიათ იმის ფუფუნება, რომ ტენუარის სისტემის პირობებში ეფექტურად იფუნქციონირონ. პროფესორების პროდუქტიულობა კლებულობს, რაც ნეგატიურად აისახება უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების განვითარებაზე. ამ კონცეფციის ოპონეტები ამბობენ, რომ “ტენურირებული პროფესორები” ხშირად ხელს უშლიან ახალგაზრდა კადრების მეცნიერებაში მოსვლას.
ოპონენტები შეიძლება ყველგან მოინახონ. ტენუარის სისტემას სერიოზული წინააღმდეგობა ექნებოდა მაშინ, თუ ამერიკის წამყვანი უნივერსიტეტების კორიდორებში ეს საკითხი აქტუალურად იქნებოდა განხილული. მსგავსი არაფერი გამიგია და შეუძლებელიცაა, რომ იყოს.
ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყანაში, რომელშიც ტენუარის სისტემა ფუნქციონირებს, მაგალითად ამერიკაში, შეუძლებელია მის მოხსნას რომელიმე უნივერსიტეტი სერიოზულად იხილავდეს. ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში უნივერსიტეტებისა გარდა უმარავი კორპორაცია არსებობს, ეს კორპორაციები ცდილობენ, რომ მაღალი ხარისხის ხალხი მიიზიდონ. უნივერსიტეტი რანაირად შეძლებს კონკურენციას ამ კორპორაციებთან, თუ მას არ აქვს ეს ბერკეტი? ის პროფესორს აძლევს აკადემიურ თავისუფლებას, ტენუარს. კორპორაციას შეუძლია სამმაგი ხელფასი მისცეს პროფესორს. თუ პროფესორს აკადემიური ხელშეუხებლობის გარანტია არ აქვს, რატომ უნდა დარჩეს სამჯერ ნაკლებ ხელფასზე და არ გააგრძელოს იმავე ტიპის კვლევა კორპორაციაში? ესაა ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, ადამიანები აკადემიაში რატომაც მიდიან. აკადემია მათ სტაბილურობას და ტენუარს სთავაზობს, რომელიც საშუალებას გაძლევს თავისუფალი იყო შენს კვლევებში.
ტენუარი თუ არ გაქვს და გაქვს ორწლიანი კონტრაქტი, რომელიც გამუდმებით უნდა განახლდეს, რა გამოდის?
თანაც, უნივერსიტეტებს შორის კონკურენციაა. როგორც კი ერთი წამყვანი უნივერსიტეტი დაიწყებს საუბარს, რომ ტენუარი გააუქმოს, ლექტორებს სხვები გადაიყვანენ. ლოგიკურადაც შეუძლებელია იმის დასაბუთება, რომ ტენუარი გადაიხედება. ტენუარის შეცვლა უბრალოდ დაანგრევს აკადემიას.
კონცეფციაში წერია, რომ ტენუარის ცნება არ უნდა იყოს გაგებული, როგორც უბრალოდ მუდმივი კონტრაქტი, რადგან ის გაცილებით ღრმა კონცეფციაა და გულისხმობს განკუთრებულ სტატუსს, რომელიც მთელი უნივერსიტეტის საყრდენია და იძლევა სტაბილურობის გარანტიას. მაგრამ განათლების ექსპერტებს მიაჩნიათ, რომ ე.წ. მუდმივმა კონტრაქტმა შესაძლოა გააზარმაცოს მეცნიერები. იმავდროულად კონცეფციაში წერია, რომ ტენუარზე შერჩევა უნდა მოხდეს მიუკერძოებლად და გამორიცხული უნდა იყოს კანდიდატის ხარისხზე მოთხოვნების დადაბლება, მაღალი ხარისხის კანდიდატურების არარსებობის მიზეზით. ექსპერტებს მიაჩნიათ, რომ თუ ტენუარის მინიჭებისთვის საკმაოდ მკაცრ კრიტერიუმებს გამოვიყენებთ, ამის დაძლევას საქართველოში მკვლევართა მხოლოდ მცირე ნაწილი შეძლებს.
როცა ადამიანი ამბობს, რომ ტენუირებული პროფესორი შეიძლება გაზარმაცდეს, ის, როგორც ჩანს, პარალელს პროფესორის მუშაობასა და დაქირავებული მუშაკის მუშაობას შორის ავლებს. ტენუარის იდეა სულ სხვაა, ტენუარი ეყრდნობა არა იმ ხალხს, ვინც თავის ფუნაქციას 9-დან 5-მდე ასრულებს, მერე სახლში მიდის და აღარ ფიქრობს არფერზე, არამედ იმათ, ვინც შემოქმედია და თავისი შემოქმედებით 24 საათი ცხოვრობს. როგორც ჩანს, ვერც იმას ითვალიწინებენ, შერჩევის რამხელა გზას გადის ტენუირებული პროფესორი. ეს არის მსოფლიო დონის კონკურსში გამარჯვებული კანდიდატი. არსებობს შემოქმედებითი ადამიანები და ეს ბუნების ფაქტია. ტენუირებული სისტემა ეფუძნება ზუსტად ამას, რომ ეს ხალხი გამოარჩიოს და შესაბამისი სტატუსი მისცეს.
ე.წ. ტომსონის მონაცემთა ბაზის მიხედვით, რომელიც გვაძლევს სრულ ინფორმაციას გამოქვეყნებული სტატიების შესახებ, საქართველოდან იმპაქტ ფაქტორიან ჟურნალებში 2008 წელს 334 სამეცნიერო სტატია დაიბეჭდა, 2009 წელს - 358, 2010 წელს - 367, 2011 წელს - 497, 2012 წელს კი - 410. ხარისხიანი კვლევის ჩატარებას მხოლოდ ოთხასამდე მკვლევარი ახერხებს, რაც საერთო რაოდენობის მხოლოდ 3 პროცენტია.
ეს ერთ-ერთი კრიტერიუმია, მაგრამ ვერ იქნება ერთადერთი. ციტირების ინდექსები ხანდახან ნაშრომის ხარისხს და ორიგინალობას სათანადოდ არ ასახავს. ამაზე დაყრდნობა, მით უფრო, საქართველოში, რთული იქნება, რადგან ქართველ მკვლევარს არ აქვს საშუალება, რომ პოპულარიზაცია გაუწიოს თავის ნაშრომს, უნივერსიტეტებიც არ არიან მობილიზებულები, რომ თავისი მკვლევარების მიღწევებს პოპულარიზაცია გაუკეთონ. ამიტომ შერჩევა ფრთხილი უნდა იყოს. ციტირების ინდექსი კარგი მაჩვენებელია, მაგრამ არა - ერთადერთი. მეცნიერის ყველაზე ეფექტური შემფასებელი მეორე მეცნიერია. ჩვენ რაღაც გაგებით ვართ კოლექტიური ტვინი, რომლებიც ერთამენთს გამუდმებით ვაფასებთ და ვამოწმებთ.
სტრატეგიაში საუბრობთ, რომ ამ სისტემაზე გადასვლა ხანგრძლივი პროცესია და საჭიროა საგრძნობი დაფინანსება სახელმწიფოს ან კერძო დონორების მხრიდან.
როცა სტუდენტი განათლებას ღებულობს მკვლევარისგან, ასეთი განათლება უფრო ეფექტურია, ვიდრე ის, რომ სტუდენტს ასწავლიდეს ადამიანი, რომელიც სპეციალიზდება მარტო სწავლებაზე. რა თქმა უნდა, არიან ექსტრა კლასის პედაგოგები, რომლებიც არ ეწევიან მეცნიერულ საქმიანობას, მაგრამ საშუალო სტატისტიკურად ასეა, რომ ცოდნის გარკვეული პროცენტი სტუდენტმა მკლევარისგან, პირველი ხელისგან უნდა მიიღოს. ყველანაირი რესურსი უნდა მობილიზდეს იმისთვის, რომ განათლებაში ფინანსების შედინება მოხდეს. უნდა მობილიზდნენ კერძო დონორებიც. ასეთი ტიპის მობილიზაციაში გადამწყვეტი როლი ენიჭება რექტორებს, მინისტრს. სახელმწიფომ მაქსიმალურად უნდა გამოათავისუფლოს სახსრები, რომ ინექცია გაუკეთოს განათლების სისტემას. ჩვენ რეალისტები ვართ და ვიცით, რომ ბიუჯეტის 3%-იან დაფინანსებაზე გადასვლა ადვილი არ არის, მაგრამ ყველა ძალისხმევა აქეთ უნდა იყოს მიმართული. რა რესურსები გაგვაჩნია, ესეც არაა ბოლომდე შესწავლილი.
პირველ ეტაპზე კონკურსი გამოცხადდება?
კონკურსი გამოცხადდება. უკანასკნელ დეტალებამდე ახლა ვერ გავწერთ. ვარიაციებისთვის სივრცე უნდა დავტოვოთ. ამ ეტაპზე მნიშვნელოვანია შევქმნათ ის, რასაც ჩვენ ვეძახით წარმატებულთა კლასტერს - საერთაშორისო დონის პროფესურა და მკლევარები საქართველოში არსებობენ, მაგრამ არ არიან სტრუქტურულად დაცულები. პირველ ეტაპზე აუცილებელია ამ კუნძულების შექმნა, რომ გავაჯანსაღოთ სიტუაცია, ამ ხალხს ჟანგბადი მიეწოდოთ და ჰქონდეთ საშუალება, რომ კვლევა შეინარჩუნონ. ასეთი პროფესორები ადგილობრივად უნდა მოვნახოთ და წამოვწიოთ. ამას გარდა, გარედან მოვიზიდოთ ის საერთაშორისო მკვლევარები, რომლებსაც პოტენციურად აქვთ სურვილი, რომ საქართველოში იმოღვაწეონ. სრული დროით ალბათ არა, ნაწილობრივ. ნებისმიერი, ვისაც შეიძლება, რომ ასეთი მოღვაწეობის ინტერესი ჰქონდეს, სამიზნე ჯგუფია. ყველაზე ფართოა ის ჯგუფი, რომელსაც პირდაპირი კავშირი აქვს საქართველოსთან.
რაც შეეხება ტენუირების კომიტეტს - ცალ-ცალკე უნივერსიტეტებს არ აქვთ რესურსი, რომ ტენუირების კომიტეტები დამოუკიდებლად შექმნან. ლაპარაკია ძალიან მაღალი დონის შერჩევაზე და შესაბამისად, ეს კომიტეტები მაქსიმალურად დამოუკიდებელი უნდა იყოს. შეიძლება ქვეყნის მასშტაბით ერთი კომიტეტი არსებობდეს, რომელიც რამდენიმე უნივერსიტეტს მოემსახურება. ჯერ უნდა გამოვლინდეს უნივერსიტეტების ქვეჯგუფი, რომელსაც პოტენცია გააჩნია და მერე შეიქმნას ერთი საერთო კომიტეტი, რომელიც ამ უნივერსიტეტებს მოემსახურება.
გამორჩეული პროფესორის და დამსახურებული ლექტორის პოზიციების შემოღება რას გულისხმობს?
საქართველოს რეალობაში არსებობს საკმაოდ დიდ კონტიგენტი ყოფილი მაღალი კვალიფიკაციის მქონე ლექტორებისა, რომელთაც ამა თუ იმ მიზეზის გამო სამეცნიერო კვლევის შედეგები არ აქვთ, მაგრამ როგორც ლექტორები, მაღალი დონის არიან. ეს ხალხი დიდი რესურსია იმისთვის, რომ უნივერსიტეტებში ატმოსფერო გააჯანსაღონ. ბევრი მათგანი, რესტრუქტურიზაციის შემდეგ უნივერსიტეტის გარეთ დარჩა. ასეთი ხალხის გადარჩევა პედაგოგიური ნიშნის მიხედვით უნდა მოხდეს, მათ უნდა მიეცეთ სტატუსი, რომელიც არ იქნება გათანაბრებული ტენურებულ პროფესორთან, მაგრამ დამსახურებული მასწავლებლის, ლექტორის სტატუსი ისევე სტაბილური და პრესტიჟული უნდა იყოს.
ამ ეტაპზე მხოლოდ ზეპირადაა განცხადებული, რომ რეფორმების კომისია პრემიერ-მინისტრთან არსებულია. როდის მოხდება კომისიის ფორმალიზება?
თავისთავად ის ფაქტი, რომ ეს ფორმატი დაშვებული იქნა პრემიერ მინისტრის მიერ, უკვე წინგადადგმული ნაბიჯია და მას ოფიციალური ასპექტი გააჩნია, პრემიერ მინისტრი სიტყვებს ჰაერზე ხომ არ ისვრის?! მჭიდრო კავშირში ვართ სამინისტოსთან და პარლამენტთან. ალბათ ფორმალიზება მოხდება, მაგრამ არ ვთვლი, რომ ის რეჟიმი, როგორშიც ვართ, რაიმე პროცესს აფერხებს. პირიქით, ის ფაქტორი, რომ არაფორმალურები ვართ, პროცესს ხელს უწყობს.
ჟურნალ "ლიბერალის" ინტერვიუ განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიის თავმჯდომარე გია დვალთან.
გია დვალი: "განათლება და მეცნიერება ქვეყნის ნომერ პირველი პრიორიტეტი უნდა
გახდეს"
განათლების და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიამ 2012 წლის 15 ნოემბერს უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტი გამოაქვეყნა. კონცეფცია, სოციალურ ქსელებში და არა მარტო, ფარტო განხილვის საგანი გახდა. აკადემიური თავისუფლების ფუნდამეტად გამოცხადება და მეორე მხრივ, უმაღლესი სასწავლებლის კორპორატიულ ორგანიზაციებას ქცევა ურთიერთწინააღმდეგობაში ხომ არ არის? რამდენადაა გათვალისწინებული ადგილობრივი სპეციფიკა და როდის მოხდება რეფორმების სახელმწიფო კომისიის ფორმალიზება - ეს იმ კითხვების არასრული ჩამონათვალია, რომელიც “ლიბერალმა” კომისიის ხელმძღვანელს, გია დვალს დაუსვა.
განათლების ექსპერტთა ერთი ნაწილს მიაჩნია, რომ უმაღლესი განათლების მენეჯერიზაცია და ადმინისტრაციის ზეგავლენა აკადემიური თავისუფლებისთვის სერიოზული საფრთხეა. მაგალითად, თუ რექტორი მენეჯერია, მან შესაძლოა მენეჯერის პოზიციიდან უმაღლეს სასწავლებლებში, არარენტაბელობის მომიზეზებით არაერთი სამეცნიერო მიმართულების დახურვა გადაწყვიტოს. კოცენფციაში განმარტებულია, რომ მეცნიერული საზოგადოება - თვითრეგულირებადი და შესაბამისად თვითმართვადი ორგანიზმია, რომლისთვისაც ზემოდან მოხვეული დიქტატი დამღუპველია. არის თუ არა ზემოთ ჩამოთვლილი ფაქტორები აკადემიური თავისუფლებისთვის სერიოზული საფრთხე?
აკადემია არც კორპორაციაა და არც კერძო კომპანია. რა თქმა უნდა, თუ მე კერძო კომპანიას მფლობელი ვარ, ბაზარს მივყვები. თუ კომპანია ჩემია, სრული უფლება მაქვს დავაფინანსო ის პროფილი, რომელიც მინდა. მაგრამ უნივერსიტეტი ასე არ ფუნქციონირებს. უნივერსიტეტის რექტორი კორპორატიული გაგებით მენეჯერი არ არის. მენეჯერს არც დავარქმევდი მე ამას. ეს სულ სხვა ტიპის მმართველი რგოლია.
რექტორი ერთპიროვნულად ვერ გადაწყვეტს, ტენუირებული ლექტორის კვლევა არის თუ არა აქტუალური. ეს აკადემიური გადაწყვეტილებაა. ასეთი ტიპის გადაწყვეტილება ყოველთვის გარეშე რეფერირებას უნდა დაეყრდნოს.
ვთქვათ, არის ტენურირებული ფაკულტეტის წევრი (ტენუირებული ნიშნავს, რომ მისი უპირველესი ფუნქცია სტუდენტების სწავლებაა), მის თავისუფლებაში და არჩევანში ვერავინ ჩაერევა. ერთადერთი, შეიძლება გარე დამფინანსებელი ერთეული, დონორი ჩაერიოს. თუმცა, შეიძლება დონორი თვითონ უნივერსიტეტიც კი იყოს, რომელიც კვლევისთვის გამოყოფს თანხებს. დონორმა შეიძლება გადაწყვიტოს, რომ ეს მიმართულება აქტუალური აღარ არის. ამიტომაცაა გრანტები შეზღუდული ვადით და არ არის უსასრულო დროით. მეცნიერი წერს პროექტს, შემდეგ დონორიც და გარე უნივერსიტეტის პროფესორებიც სწავლობენ საკითხს და წერენ დასკვნას. ამ დასკვნაზე დაფუძნებით დამფინანსებელმა შეიძლება გადაწყვიტოს, რომ ეს არ არის აქტუალური თემა და მოცემულ ტენუირებულ პროფესორს არ მისცეს დაფინანსება.
ეს ტენუირებასთან კონფლიქტში არ არის. კითხვის ასე დასმა უბრალოდ ვერგაგებაა იმისა, თუ როგორ ფუნქციონირებს ტენუირების სისტემა. ერთპიროვნულად ვერანაირი მენეჯერი და რექტორი გრანტის დაფინანსებთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებას ვერ იღებს. კომერციულად მომგებიანიც არასწორი ტერმინია. მაგალითის სახით შემიძლია მოვიყვანო ფუნდამენტური კვლევა, რომელიც კომერციულად მომგებიანი არ არის, კომერციულად მომგებიანი კვლევა რას ნიშნავს? რომ ამ კვლევას ჰქონდეს მკვლევარის ან დამკვეთისგან ინტერესი, რომ ჩაიდოს კომერციაში და რამე მოგება ანახოს დამკვეთს? ფუნდამენტური კვლევები ფინანსდება იმ გაგებით, რომ მას არ აქვს კომერციული შემოსავალი. ეს უანგარო დაფინანსებაა. საბოლოოდ, ფუნდამენტურ კვლევებს უდიდესი მნიშვნელობა აქვს და დიდ მოგებას იძლევა. საკითხს ასე არსად არ სვამენ.
კონცეფციის თანახმად, უნივერსიტეტის თვიმმართველ ბირთვს მუდმივი პოზიციის მქონე პროფესორთა კონტიგენტი წარმოადეგნს. ექსპერტების თქმით, ტენუარის სისტემა ამერიკაში ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა, რადგან ის ძვირადღირებული სისტემაა და უმაღლეს სასწავლებლებს არ გააჩნიათ იმის ფუფუნება, რომ ტენუარის სისტემის პირობებში ეფექტურად იფუნქციონირონ. პროფესორების პროდუქტიულობა კლებულობს, რაც ნეგატიურად აისახება უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების განვითარებაზე. ამ კონცეფციის ოპონეტები ამბობენ, რომ “ტენურირებული პროფესორები” ხშირად ხელს უშლიან ახალგაზრდა კადრების მეცნიერებაში მოსვლას.
ოპონენტები შეიძლება ყველგან მოინახონ. ტენუარის სისტემას სერიოზული წინააღმდეგობა ექნებოდა მაშინ, თუ ამერიკის წამყვანი უნივერსიტეტების კორიდორებში ეს საკითხი აქტუალურად იქნებოდა განხილული. მსგავსი არაფერი გამიგია და შეუძლებელიცაა, რომ იყოს.
ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყანაში, რომელშიც ტენუარის სისტემა ფუნქციონირებს, მაგალითად ამერიკაში, შეუძლებელია მის მოხსნას რომელიმე უნივერსიტეტი სერიოზულად იხილავდეს. ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში უნივერსიტეტებისა გარდა უმარავი კორპორაცია არსებობს, ეს კორპორაციები ცდილობენ, რომ მაღალი ხარისხის ხალხი მიიზიდონ. უნივერსიტეტი რანაირად შეძლებს კონკურენციას ამ კორპორაციებთან, თუ მას არ აქვს ეს ბერკეტი? ის პროფესორს აძლევს აკადემიურ თავისუფლებას, ტენუარს. კორპორაციას შეუძლია სამმაგი ხელფასი მისცეს პროფესორს. თუ პროფესორს აკადემიური ხელშეუხებლობის გარანტია არ აქვს, რატომ უნდა დარჩეს სამჯერ ნაკლებ ხელფასზე და არ გააგრძელოს იმავე ტიპის კვლევა კორპორაციაში? ესაა ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, ადამიანები აკადემიაში რატომაც მიდიან. აკადემია მათ სტაბილურობას და ტენუარს სთავაზობს, რომელიც საშუალებას გაძლევს თავისუფალი იყო შენს კვლევებში.
ტენუარი თუ არ გაქვს და გაქვს ორწლიანი კონტრაქტი, რომელიც გამუდმებით უნდა განახლდეს, რა გამოდის?
თანაც, უნივერსიტეტებს შორის კონკურენციაა. როგორც კი ერთი წამყვანი უნივერსიტეტი დაიწყებს საუბარს, რომ ტენუარი გააუქმოს, ლექტორებს სხვები გადაიყვანენ. ლოგიკურადაც შეუძლებელია იმის დასაბუთება, რომ ტენუარი გადაიხედება. ტენუარის შეცვლა უბრალოდ დაანგრევს აკადემიას.
კონცეფციაში წერია, რომ ტენუარის ცნება არ უნდა იყოს გაგებული, როგორც უბრალოდ მუდმივი კონტრაქტი, რადგან ის გაცილებით ღრმა კონცეფციაა და გულისხმობს განკუთრებულ სტატუსს, რომელიც მთელი უნივერსიტეტის საყრდენია და იძლევა სტაბილურობის გარანტიას. მაგრამ განათლების ექსპერტებს მიაჩნიათ, რომ ე.წ. მუდმივმა კონტრაქტმა შესაძლოა გააზარმაცოს მეცნიერები. იმავდროულად კონცეფციაში წერია, რომ ტენუარზე შერჩევა უნდა მოხდეს მიუკერძოებლად და გამორიცხული უნდა იყოს კანდიდატის ხარისხზე მოთხოვნების დადაბლება, მაღალი ხარისხის კანდიდატურების არარსებობის მიზეზით. ექსპერტებს მიაჩნიათ, რომ თუ ტენუარის მინიჭებისთვის საკმაოდ მკაცრ კრიტერიუმებს გამოვიყენებთ, ამის დაძლევას საქართველოში მკვლევართა მხოლოდ მცირე ნაწილი შეძლებს.
როცა ადამიანი ამბობს, რომ ტენუირებული პროფესორი შეიძლება გაზარმაცდეს, ის, როგორც ჩანს, პარალელს პროფესორის მუშაობასა და დაქირავებული მუშაკის მუშაობას შორის ავლებს. ტენუარის იდეა სულ სხვაა, ტენუარი ეყრდნობა არა იმ ხალხს, ვინც თავის ფუნაქციას 9-დან 5-მდე ასრულებს, მერე სახლში მიდის და აღარ ფიქრობს არფერზე, არამედ იმათ, ვინც შემოქმედია და თავისი შემოქმედებით 24 საათი ცხოვრობს. როგორც ჩანს, ვერც იმას ითვალიწინებენ, შერჩევის რამხელა გზას გადის ტენუირებული პროფესორი. ეს არის მსოფლიო დონის კონკურსში გამარჯვებული კანდიდატი. არსებობს შემოქმედებითი ადამიანები და ეს ბუნების ფაქტია. ტენუირებული სისტემა ეფუძნება ზუსტად ამას, რომ ეს ხალხი გამოარჩიოს და შესაბამისი სტატუსი მისცეს.
ე.წ. ტომსონის მონაცემთა ბაზის მიხედვით, რომელიც გვაძლევს სრულ ინფორმაციას გამოქვეყნებული სტატიების შესახებ, საქართველოდან იმპაქტ ფაქტორიან ჟურნალებში 2008 წელს 334 სამეცნიერო სტატია დაიბეჭდა, 2009 წელს - 358, 2010 წელს - 367, 2011 წელს - 497, 2012 წელს კი - 410. ხარისხიანი კვლევის ჩატარებას მხოლოდ ოთხასამდე მკვლევარი ახერხებს, რაც საერთო რაოდენობის მხოლოდ 3 პროცენტია.
ეს ერთ-ერთი კრიტერიუმია, მაგრამ ვერ იქნება ერთადერთი. ციტირების ინდექსები ხანდახან ნაშრომის ხარისხს და ორიგინალობას სათანადოდ არ ასახავს. ამაზე დაყრდნობა, მით უფრო, საქართველოში, რთული იქნება, რადგან ქართველ მკვლევარს არ აქვს საშუალება, რომ პოპულარიზაცია გაუწიოს თავის ნაშრომს, უნივერსიტეტებიც არ არიან მობილიზებულები, რომ თავისი მკვლევარების მიღწევებს პოპულარიზაცია გაუკეთონ. ამიტომ შერჩევა ფრთხილი უნდა იყოს. ციტირების ინდექსი კარგი მაჩვენებელია, მაგრამ არა - ერთადერთი. მეცნიერის ყველაზე ეფექტური შემფასებელი მეორე მეცნიერია. ჩვენ რაღაც გაგებით ვართ კოლექტიური ტვინი, რომლებიც ერთამენთს გამუდმებით ვაფასებთ და ვამოწმებთ.
სტრატეგიაში საუბრობთ, რომ ამ სისტემაზე გადასვლა ხანგრძლივი პროცესია და საჭიროა საგრძნობი დაფინანსება სახელმწიფოს ან კერძო დონორების მხრიდან.
როცა სტუდენტი განათლებას ღებულობს მკვლევარისგან, ასეთი განათლება უფრო ეფექტურია, ვიდრე ის, რომ სტუდენტს ასწავლიდეს ადამიანი, რომელიც სპეციალიზდება მარტო სწავლებაზე. რა თქმა უნდა, არიან ექსტრა კლასის პედაგოგები, რომლებიც არ ეწევიან მეცნიერულ საქმიანობას, მაგრამ საშუალო სტატისტიკურად ასეა, რომ ცოდნის გარკვეული პროცენტი სტუდენტმა მკლევარისგან, პირველი ხელისგან უნდა მიიღოს. ყველანაირი რესურსი უნდა მობილიზდეს იმისთვის, რომ განათლებაში ფინანსების შედინება მოხდეს. უნდა მობილიზდნენ კერძო დონორებიც. ასეთი ტიპის მობილიზაციაში გადამწყვეტი როლი ენიჭება რექტორებს, მინისტრს. სახელმწიფომ მაქსიმალურად უნდა გამოათავისუფლოს სახსრები, რომ ინექცია გაუკეთოს განათლების სისტემას. ჩვენ რეალისტები ვართ და ვიცით, რომ ბიუჯეტის 3%-იან დაფინანსებაზე გადასვლა ადვილი არ არის, მაგრამ ყველა ძალისხმევა აქეთ უნდა იყოს მიმართული. რა რესურსები გაგვაჩნია, ესეც არაა ბოლომდე შესწავლილი.
პირველ ეტაპზე კონკურსი გამოცხადდება?
კონკურსი გამოცხადდება. უკანასკნელ დეტალებამდე ახლა ვერ გავწერთ. ვარიაციებისთვის სივრცე უნდა დავტოვოთ. ამ ეტაპზე მნიშვნელოვანია შევქმნათ ის, რასაც ჩვენ ვეძახით წარმატებულთა კლასტერს - საერთაშორისო დონის პროფესურა და მკლევარები საქართველოში არსებობენ, მაგრამ არ არიან სტრუქტურულად დაცულები. პირველ ეტაპზე აუცილებელია ამ კუნძულების შექმნა, რომ გავაჯანსაღოთ სიტუაცია, ამ ხალხს ჟანგბადი მიეწოდოთ და ჰქონდეთ საშუალება, რომ კვლევა შეინარჩუნონ. ასეთი პროფესორები ადგილობრივად უნდა მოვნახოთ და წამოვწიოთ. ამას გარდა, გარედან მოვიზიდოთ ის საერთაშორისო მკვლევარები, რომლებსაც პოტენციურად აქვთ სურვილი, რომ საქართველოში იმოღვაწეონ. სრული დროით ალბათ არა, ნაწილობრივ. ნებისმიერი, ვისაც შეიძლება, რომ ასეთი მოღვაწეობის ინტერესი ჰქონდეს, სამიზნე ჯგუფია. ყველაზე ფართოა ის ჯგუფი, რომელსაც პირდაპირი კავშირი აქვს საქართველოსთან.
რაც შეეხება ტენუირების კომიტეტს - ცალ-ცალკე უნივერსიტეტებს არ აქვთ რესურსი, რომ ტენუირების კომიტეტები დამოუკიდებლად შექმნან. ლაპარაკია ძალიან მაღალი დონის შერჩევაზე და შესაბამისად, ეს კომიტეტები მაქსიმალურად დამოუკიდებელი უნდა იყოს. შეიძლება ქვეყნის მასშტაბით ერთი კომიტეტი არსებობდეს, რომელიც რამდენიმე უნივერსიტეტს მოემსახურება. ჯერ უნდა გამოვლინდეს უნივერსიტეტების ქვეჯგუფი, რომელსაც პოტენცია გააჩნია და მერე შეიქმნას ერთი საერთო კომიტეტი, რომელიც ამ უნივერსიტეტებს მოემსახურება.
გამორჩეული პროფესორის და დამსახურებული ლექტორის პოზიციების შემოღება რას გულისხმობს?
საქართველოს რეალობაში არსებობს საკმაოდ დიდ კონტიგენტი ყოფილი მაღალი კვალიფიკაციის მქონე ლექტორებისა, რომელთაც ამა თუ იმ მიზეზის გამო სამეცნიერო კვლევის შედეგები არ აქვთ, მაგრამ როგორც ლექტორები, მაღალი დონის არიან. ეს ხალხი დიდი რესურსია იმისთვის, რომ უნივერსიტეტებში ატმოსფერო გააჯანსაღონ. ბევრი მათგანი, რესტრუქტურიზაციის შემდეგ უნივერსიტეტის გარეთ დარჩა. ასეთი ხალხის გადარჩევა პედაგოგიური ნიშნის მიხედვით უნდა მოხდეს, მათ უნდა მიეცეთ სტატუსი, რომელიც არ იქნება გათანაბრებული ტენურებულ პროფესორთან, მაგრამ დამსახურებული მასწავლებლის, ლექტორის სტატუსი ისევე სტაბილური და პრესტიჟული უნდა იყოს.
ამ ეტაპზე მხოლოდ ზეპირადაა განცხადებული, რომ რეფორმების კომისია პრემიერ-მინისტრთან არსებულია. როდის მოხდება კომისიის ფორმალიზება?
თავისთავად ის ფაქტი, რომ ეს ფორმატი დაშვებული იქნა პრემიერ მინისტრის მიერ, უკვე წინგადადგმული ნაბიჯია და მას ოფიციალური ასპექტი გააჩნია, პრემიერ მინისტრი სიტყვებს ჰაერზე ხომ არ ისვრის?! მჭიდრო კავშირში ვართ სამინისტოსთან და პარლამენტთან. ალბათ ფორმალიზება მოხდება, მაგრამ არ ვთვლი, რომ ის რეჟიმი, როგორშიც ვართ, რაიმე პროცესს აფერხებს. პირიქით, ის ფაქტორი, რომ არაფორმალურები ვართ, პროცესს ხელს უწყობს.
უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტის კრიტიკული ანალიზი
ლინკი
საქართველოს მთავრობას ნაკისრი აქვს ბოლონიის დეკლარაციით გათვალისწინებული უმაღლესი განათლების ერთიანი ევროპული სივრცის შექმნისათვის საჭირო ვალდებულებები, რომლებიც ევროკავშირ-საქართველოს სამეზობლო პოლიტიკის სამოქმედო გეგმაშიც არის ასახული. ამ ნაკისრი ვალდებულებების ჯეროვნად შესრულება კი სერიოზული გამოწვევების წინაშე დგას, ხოლო განათლებისა და მეცნიერების რეფორმაზე მომუშავე კომისიის მიერ წარმოდგენილ კონცეფცია სამწუხაროდ არ არის ორიენტირებული ამ გამოწვევებზე. უფრო მეტიც, იგი წარმოადგენს ნიუ იორკის უნივერსიტეტის მიერ გამოცემულ ”დაწინაურებისა და ტენუირების სახელმძღვანელო პრინციპების” პლაგიარიზებულ და ქართულ ენაზე დილეტანტურად ინტერპრეტირებულ ვერსიას, რომელიც არარელევანტურია ქართულ რეალობასთან მიმართებაში. უცხოეთის სხვადასხვა უნივერსიტეტებში მოღვაწე ამ კონცეფციის ავტორებს არ უნდა სჭირდებოდეთ იმის შეხსენება, რომ მასალების სარგებლობისას აუცილებელია შესაბამისი წყაროს მითითება და რეფერირება, და არ შეიძლება სხვისი საავტორო უფლების დარღვევა. აღნიშნული წყარო განთავსებულია შემდეგ ვებგვერდზე: http://www.nyu.edu/about/policies-guidelines-compliance/policies-and-guidelines/promotion-and-tenure-guidelines.html, ხოლო პლაგიატის ნიმუშს კი წარმოადგენს ქვემოთ მოყვანილი ორი აბზაცი, რომლებიც არის ნათარგმნი ქართულად ყოველგვარი ციტირების გარეშე და ჩაწერილია უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტის მესამე თავში, მე-7 გვერდზე.
“The Departmental Promotion and Tenure Committee (or its counterpart in small schools) must carry out a review of the candidate. This committee may be appointed by the department chair, or it may be elected, following traditional practice in the department or school. Departments may establish ad hoc committees for each promotion and tenure case, or they may establish a single committee each year to review all cases. In either case, the committee must consist of only tenured members of the department of appropriate rank. The committee must have at least three such members. If the department does not have three tenured members, the committee should include appropriate tenured members from other departments of the school. It is the responsibility of the Promotion and Tenure Committee to assemble the relevant materials, to review them in detail, and to prepare a written report to the chair with a recommendation in favor or against the promotion and/or tenure of the candidate. The numerical vote of the Committee must also be contained in the report.
Depending on the P&T rules of the department or the school, the report and recommendation of the P&T committee may be presented to the tenured department faculty of appropriate rank for a vote, or may be passed on to the chair of the department or, in a school without a departmental structure, directly to the dean. In the case where the entire tenured faculty is eligible to vote, a reasonable effort must be made to enable eligible faculty to receive all relevant materials and to participate in the discussions and vote, and the vote of the faculty must be reported to the Dean by the chair of the department. The Chair of the Department must then forward the written recommendation and numerical vote of the Promotion and Tenure Committee, together with the names of the Promotion and Tenure Committee members and their method of selection, his/her own evaluation and recommendation, and in cases where a departmental vote is taken, the numerical vote of the eligible tenured faculty of the department.”
ე.წ. ”ტენუარის”, ანუ მუდმივი აკადემიური უფლებამოსილების სისტემა არ წარმოადგენს უნივერსალურად მიღებულ მოწინავე მსოფლიო სტანდარტს, როგორც კომისიის წევრები ამტკიცებენ. ამ სისტემამ მასშტაბურად იფუნქციონირა განსაზღვრული პერიოდის განმავლობაში ისეთ წარმატებულ ქვეყნებში როგორიცაა აშშ, დიდი ბრიტანეთი და კანადა, სადაც თავმოყრილია მძლავრი ინტელექტუალური რესურსით შეიარაღებული მსოფლიოს ყველაზე მაღალი დონის უნივერსიტეტები. 1972 წლის შემდეგ, აშშ-ში მისი აქტუალურობა თანდათან შესუსტდა და დღევანდელ რეალობაში იგი სერიოზული კრიტიკის საგანი გახდა. გლობალური გამოწვევების, შეფასების არარელევანტურობისა და ფინანსური შეზღუდვების გამო, ამერიკული უნივერსიტეტების დიდმა ნაწილმა მოახდინა Tenured Professorship-ის ჩანაცვლება Adjunct Professorship-ით. 1987 წელს ”ტენუარის სისტემაზე” ოფიციალური უარი განაცხადა დიდმა ბრიტანეთმაც, რასაც ნამდვილად არ შეუსუსტებია ბრიტანული უნივერსიტეტების წამყვანი ლიდერული პოზიციები მსოფლიო რეიტინგებში.
გლობალიზაციის პროცესმა გამოიწვია ფუნდამენტური მნიშვნელობის რეალური ცვლილებები მსოფლიოში, რამაც თავისი ასახვა ჰპოვა უნივერსიტეტებზეც. დღეს არსებულ გლობალურ კონკურენტულ გარემოში, მეცნიერთა და მკვლევართა ცირკულაცია მკვეთრად დინამიური გახდა. ახალი გლობალური მოთხოვნების გათვალისწინებით, უნივერსიტეტებმა დაიწყეს ტრანსფორმაცია, რაც გამოიხატება ხშირ როტაციასა და მაღალი ინტენსიურობით ახალი ინტელექტუალური რესურსის მოზიდვაში. მაღალი რანგის მეცნიერებისა და მკვლევარებისთვისაც აღარ არის უკვე მისაღები სტატიკური ფორმატის მქონე ”ტენუარის სისტემა”, რადგან იგი ზღუდავს შესაძლებლობას გადაადგილების, მოდერნიზაციისა და დინამიური განვითარებისთვის. არაკონკურენტუანარიანი ქართველი პროფესორები კი, კონკურენციის შიშის გამო, ცდილობენ საკუთარი სტატუს-კვოს შენარჩუნებასა და მუდმივი პრივილეგირებული სტატუსის მიღწევას.
1990-იან წლებში უნივერსიტეტების პროფესორთა ამერიკულ ასოციაციას მოუხდა ათასობით პროფესორის საჩივრის განხილვა უსამართლო შეფასებებთან და არაკვალიფიციური პროფესორებისთვის მუდმივი აკადემიური უფლებამოსილების სტატუსის მინიჭებასთან დაკავშირებით. საქმე იქამდე მივიდა, რომ პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ დააყენა საკითხი ფედერალურ კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანის თაობაზე. საქართველოში, სადაც სახეზეა ინტელექტუალური ეროზია, კორუფცია, ნეპოტიზმი, ქრონიზმი, კლიენტელიზმი, და პრაქტიკულად არ არსებობს მაღალი დონის შემფასებელი სუბიექტი და კვალიფიცირებული პროფესურა, რომელიც შეფასების თანამედროვე მოთხოვნებს დააკმაყოფილებს, ქვეყანა დადგება დესტრუქციული რეალობის წინაშე. არაკონკურენტუარიანი პროფესორების პრივილეგირების ლეგიტიმაცია საფრთხეს შეუქმნის ჯანსაღი კონკურენტული გარემოს შექმნასა და ახალგაზრდა და პროგრესულად მოაზროვნე კადრების შემოდინებას უნივერსიტეტებში, რომლებიც დაემსგავსებიან ისეთ ჩაკეტილ და არაპროდუქტიულ ორგანიზაციას, როგორიცაა საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია. ნებისმიერ სისტემის ჯანსაღი ფუნქციონირებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მისი ღიაობა, კონკურენტულობა, პროაქტიულობასა და მუდმივ განახლებაზე ორიენტაცია. კომისიის მიერ წარმოდგენილი ხედვა საკმაოდ ბუნდოვანია შეფასების კრიტერიუმებთან მიმართებაში, თუ ვინ უნდა იქნას აღიარებული ”მუდმივი აკადემიური უფლებამოსილების” სტატუსის მატარებელ პროფესორად და ვის მიერ.
როგორ უნდა განხორციელდეს ეს სისტემა მაგალითად თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, სადაც ე.წ. ”ღვაწლმოსილი პროფესორებით” დაკომპლექტებულმა აკადემიურმა საბჭომ უნივერსიტეტის რექტორად აირჩია ყოველგვარი მეცნიერული საქმიანობისაგან შორს მდგარი პიროვნება კვიტაშვილი, რომელსაც დოქტორის აკადემიური ხარისხიც კი არ გააჩნია. ხოლო თავად ამ აკადემიური საბჭოს წევრთა უმრავლესობის მეცნიერული და აკადემიური კონკურენტუნარიანობისა და პროდუქტიულობის ხარისხი კი ნულს უტოლდება, რომ აღარაფერი ვთქვათ თანამედროვე უნარების, უცხო ენისა და ელემენტარული კომპიუტერული პროგრამების არცოდნაზე.
ტენუირებული პროფესორის წოდების მიღება საკმაოდ გართულებული და პრაქტიკულად შეუძლებელია ჰარვარდის უნივერსიტეტშიც კი, რომელსაც ქართული უნივერსიტეტებისაგან განსხვავებით სოლიდური ინტელექტუალური, ფინანსური და მატერიალური რესურსი გააჩნია.
კომისიის მიერ წარმოდგენილ კონცეფციაში აბსოლუტურად უადგილოდ არის მოხსენიებული ე.წ. ”ჰარნაკის პრინციპი”, რომელიც მაქს პლანკის საზოგადოების მიერ იქნა დანერგილი მსოფლიო დონის მკვლევარების მოზიდვისა და მათი შენარჩუნების მიზნით. მაქს პლანკის ინსტიტუტები ორიენტირებულნი არიან წმინდა პროგრესულ მეცნიერულ კვლევებზე და არ გააჩნიათ აკადემიური პროფილი, მაშინ როდესაც უნივერსიტეტის მისია ფოკუსირებას უნდა ახდენდეს როგორც ფართო ინტერდისციპლინარულ კვლევებზე, ისე აკადემიურ საქმიანობაზე. კონცეფციაში საერთოდ არ აჩანს გამიჯვნა ამ ორ პროფილს შორის, რომ არაფერი ვთქვათ ტექნიკური, სოციალური და ჰუმანიტარული მეცნიერებების სპეციფიური თავისებურებების გათვალისწინებაზე.
კონცეფციის ავტორთა მოსაზრებით, ტენუარის სისტემის დანერგვის შემდეგ მეცნიერული ხარისხის კონტროლი განხორციელდება თანასწორუფლებიან კოლეგათა მიუკერძოებელი ურთიერთშეფასების (Peer Review) გზით და არა რომელიმე პრივილეგირებული ჯგუფის შეხედულების მიხედვით. თუ რაში მდგომარეობს კოლეგათა მიუკერძოებლობის გარანტია, აღნიშნულ კონცეფციაში ვერ მოვიძიეთ. თუ ვიმსჯელებთ იმ დღევანდელი მოცემულობით, რომ საქართველოში მეცნიერების განვითარების დონე დაბალი და არაკონკურენტუნარიანია, რასაც თავად კონცეფციის ავტორებიც მიუთითებენ, ამ შემთხვევაში ჩნდება ლოგიკური კითხვა: კონკურენტუნარიანი კანდიდატის გამოჩენის შემთხვევაში, რომელიც პასუხობს თანამედროვე მოთხოვნებს, ვინ იქნებიან ის კოლეგები რომლებიც მას კომპეტენტურად და ობიექტურად შეაფასებენ?! თანამედროვე გლობალიზებულ მსოფლიოში, მით უფრო ქართული სახელმწიფოს დაბალი ეკონომიკური მაჩვენებლების გათვალისწინებით, უნივერსიტეტის მთავარი დანიშნულებას კონკურენტული ცოდნით აღჭურვილი ახალგაზრდების აღზრდა უნდა წარმოადგენდეს, რაც თავის მხრივ ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე დადებით გავლენას მოახდენს. ისეთი მწირი სახელმწიფო ბიუჯეტის მქონე ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, უიმედო და არაპროდუქტიული მკვლევარების სამეცნიერო მიზნებზე ორიენტირებული ინსტიტუტების არსებობა ყოვლად გაუმართლებელია.
კონცეფციაში მოყვანილი მოსაზრების თანახმად სისტემის ფუნქციონირება დაფუძნებული იქნება სამ მუდმივმოქმედ მართვის რგოლზე. აქედან ორი რგოლის ანალოგი უკვე არსებობს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, აკადემიური საბჭო და უნივერსიტეტის რექტორი, რომელთა მუშაობის შედეგი პირდაპირ ასახულია ზემოაღნიშნული უნივერსიტეტის წინააღმდეგ უსამართლო გადაწყვეტილებების თაობაზე სასამართლოში შეტანილი საჩივრების რაოდენობაში. რაც შეეხება გარეშე რწმუნებულებს, აქაც ბუნდოვანია იმის გარკვევა, თუ ვინ უნდა იყოს წარმოდგენილი ამ ჯგუფში, რა კრიტერიუმებით და ვის მიერ მოხდება მათი შერჩევა.
კონცეფციის ავტორები აღნიშნავენ, რომ უნივერსიტეტის მთავარი საზრუნავი არის მაღალი ხარისხის პროფესორ-მასწავლებლების მოზიდვა და მათი შენარჩუნება, სათანადო აკადემიური და მატერიალური პირობების შექმნის გზით. აღნიშნული საკითხები მოითხოვენ უზარმაზარ ფინანსურ რესურს, რომლის ჩადებით მიღებული მომავალი დივიდენდები გარანტირებული უნდა იყოს კარგად გათვლილი სტრატეგიული ანალიზის საფუძველზე, რაც ნახსენებიც არ არის ამ კონცეფციაში.
უცხოელი პროფესორების ჩართვა შეფასების პროცესში არ არის აპრობირებული მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში. ლოგიკური კითხვაა თუ რატომ დათანხმდებიან მსოფლიოში მოღვაწე გამოჩენილი მეცნიერები ჩაერთონ შეფასების საკმაოდ შრომატევად და ხანგრძლივ პროცესში მოტივაციის გარეშე. მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხია იმის განსაზღვრა, თუ ვის მიერ და რა ფორმით უნდა მოხდეს უცხოელ პროფესორთა რელევანტურობის დადგენა. თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ მეცნიერული მიმართულებები საკმაოდ დივერსიფიცირებული, კომპლექსური და ინტერდისციპლინარულია, ხოლო კონკურსში მონაწილეთა რაოდენობა კი მოსალოდნელზე მაღალი, საკმაოდ რთული იქნება ამ პროცესის ეფექტურად წარმართვა, რომ არაფერი ვთქვათ ტექნიკურად განხორციელების შრომატევადობაზე, რაც გულისხმობს კანდიდატთა მიერ კონკურსში წარდგენილი დოკუმენტაციის უცხო ენაზე თარგმნას, კორესპონდენციას და ა.შ.
კონცეფციის ავტორები აღნიშნავენ, რომ უნდა მოხდეს ახალი მაღალი დონის კადრების მოზიდვა, ისევე როგორც ძველი, შედარებით არაკონკურენტუნარიანი კადრების შენარჩუნება. მაშინ როდესაც აკადემიური თანამდებობების რაოდენობა შეზღუდულია, აბსოლუტურად გაუგებარია როგორ უნდა მოხდეს ერთდროულად არსებული კადრების შენარჩუნებაც და ახალი კადრების მიღებაც. ნათელია, რომ აღნიშნული ინიციატივა ძველი კადრების განაწყენების შიშით უფროა განპირობებული, ვიდრე რეფორმაზე ფოკუსირებით.
კონცეფციაში მოყვანილი კიდევ ერთი გარეშე კომიტეტის ცნება გაუგებარი და დაუსაბუთებელია, ვინ იქნებიან ამ კომიტეტის წევრები, ვის მიერ იქნებიან შერჩეულნი და რაც მთავარია ვინ გადაუხდის ანაზღაურებას გაწეული სამუშაოსთვის, ვინაიდან ისინი არ იქნებიან უნივერსიტეტის შტატში, სავარაუდოა რომ ანაზღაურება მიიღონ განათლების სამინისტროსგან, შესაბამისად მათი დამოუკიდებლობის საკითხი ეჭვის ქვეშ დგება.
კონცეფციაში წარმოდგენილი კიდევ ერთი მოსაზრება, ორმაგი ტენუარის მინიჭების შესახებ აბსოლუტურად გაუაზრებელია. იმ შემთხვევაშიც კი თუ საქართველოს უნივერსიტეტები დაუშვებენ ტენუარი პროფესორის სხვა უნივერსიტეტში მოღვაწეობას, უცხოეთის უნივერსიტეტების მხრიდან ეს პრაქტიკულად შეუძლებელია.
ხშირად ადგილი აქვს დილეტანტურ და კვაზიაკადემიურ დისკურსს კონცეფციის პროპონენტებსა და ოპონენტებს შორის. არაკვალიფიციური და არაკომპეტენტური პიროვნებები, საკუთარი თავის წარმოჩენისა თუ პრივილეგირებული სტატუსის მიღების მიზნით, მსჯელობენ ზოგად აბსტრაქციულ თემებზე სკოლებისა და უნივერსიტეტების დემოკრატიულ გარდაქმნასთან დაკავშირებით და წარმოდგენა არა აქვთ გლობალური გამოწვევების, სახელმწიფო მართვის, პოლიტიკის ანალიზის, სტრატეგიული დაგეგმვის, განათლებისა და მეცნიერების პოლიტიკის საკითხებზე. კონცეფციებისა და პოლიტიკის შემუშავებაზე მხოლოდ გაუგებარი კრიტერიუმებით დაკომპლექტებული ხუთკაციანი კომისიები კი არ უნდა მუშაობდნენ, არამედ ფართო ინტერდისციპლინარულ ფორმატში წარმოდგენილი და დარგის განვითარებაზე ფოკუსირებული მაღალი რანგის ექსპერტები.
საერთაშორისო ორგანიზაციების ფინანსური მხრადაჭერითა და მსოფლიოს წამყვან უნივერსიტეტებში (კემბრიჯის, ოქსფორდის, მაასტრიხტის, ბოლონიის) განხორციელებული სამეცნიერო პროგრამების ფარგლებში, უშუალოდ ჩემი ავტორობითა და კოორდინაციით შეიქმნა მმართველობის მერიტოკრატიული მოდელი, ეროვნული საინოვაციო სისტემის კონცეფცია და პროფესორთა შეფასების მერიტოკრატიული მოდელი, რომლებიც დაფუძნებულია დასავლეთის წარმატებულ ქვეყნებში აპრობირებულ მკაფიოდ განსაზღვრულ კრიტერიუმებზე და სადაც უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების სისტემის რეფორმას საკვანძო ადგილი უკავია. უახლოეს მომავალში იგეგმება მათი პრეზენტაცია სოციალური კვლევისა და პოლიტიკური ანალიზის საერთაშორისო ცენტრში. დაინტერესებულ მხარეებს მოვუწოდებთ აქტიური თანამშრომლობისკენ.
გიორგი ივანიაშვილი-ორბელიანი - სოციალური კვლევისა პოლიტიკური ანალიზის საერთაშორისო ცენტრის თავმჯდომარე
საქართველოს მთავრობას ნაკისრი აქვს ბოლონიის დეკლარაციით გათვალისწინებული უმაღლესი განათლების ერთიანი ევროპული სივრცის შექმნისათვის საჭირო ვალდებულებები, რომლებიც ევროკავშირ-საქართველოს სამეზობლო პოლიტიკის სამოქმედო გეგმაშიც არის ასახული. ამ ნაკისრი ვალდებულებების ჯეროვნად შესრულება კი სერიოზული გამოწვევების წინაშე დგას, ხოლო განათლებისა და მეცნიერების რეფორმაზე მომუშავე კომისიის მიერ წარმოდგენილ კონცეფცია სამწუხაროდ არ არის ორიენტირებული ამ გამოწვევებზე. უფრო მეტიც, იგი წარმოადგენს ნიუ იორკის უნივერსიტეტის მიერ გამოცემულ ”დაწინაურებისა და ტენუირების სახელმძღვანელო პრინციპების” პლაგიარიზებულ და ქართულ ენაზე დილეტანტურად ინტერპრეტირებულ ვერსიას, რომელიც არარელევანტურია ქართულ რეალობასთან მიმართებაში. უცხოეთის სხვადასხვა უნივერსიტეტებში მოღვაწე ამ კონცეფციის ავტორებს არ უნდა სჭირდებოდეთ იმის შეხსენება, რომ მასალების სარგებლობისას აუცილებელია შესაბამისი წყაროს მითითება და რეფერირება, და არ შეიძლება სხვისი საავტორო უფლების დარღვევა. აღნიშნული წყარო განთავსებულია შემდეგ ვებგვერდზე: http://www.nyu.edu/about/policies-guidelines-compliance/policies-and-guidelines/promotion-and-tenure-guidelines.html, ხოლო პლაგიატის ნიმუშს კი წარმოადგენს ქვემოთ მოყვანილი ორი აბზაცი, რომლებიც არის ნათარგმნი ქართულად ყოველგვარი ციტირების გარეშე და ჩაწერილია უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტის მესამე თავში, მე-7 გვერდზე.
“The Departmental Promotion and Tenure Committee (or its counterpart in small schools) must carry out a review of the candidate. This committee may be appointed by the department chair, or it may be elected, following traditional practice in the department or school. Departments may establish ad hoc committees for each promotion and tenure case, or they may establish a single committee each year to review all cases. In either case, the committee must consist of only tenured members of the department of appropriate rank. The committee must have at least three such members. If the department does not have three tenured members, the committee should include appropriate tenured members from other departments of the school. It is the responsibility of the Promotion and Tenure Committee to assemble the relevant materials, to review them in detail, and to prepare a written report to the chair with a recommendation in favor or against the promotion and/or tenure of the candidate. The numerical vote of the Committee must also be contained in the report.
Depending on the P&T rules of the department or the school, the report and recommendation of the P&T committee may be presented to the tenured department faculty of appropriate rank for a vote, or may be passed on to the chair of the department or, in a school without a departmental structure, directly to the dean. In the case where the entire tenured faculty is eligible to vote, a reasonable effort must be made to enable eligible faculty to receive all relevant materials and to participate in the discussions and vote, and the vote of the faculty must be reported to the Dean by the chair of the department. The Chair of the Department must then forward the written recommendation and numerical vote of the Promotion and Tenure Committee, together with the names of the Promotion and Tenure Committee members and their method of selection, his/her own evaluation and recommendation, and in cases where a departmental vote is taken, the numerical vote of the eligible tenured faculty of the department.”
ე.წ. ”ტენუარის”, ანუ მუდმივი აკადემიური უფლებამოსილების სისტემა არ წარმოადგენს უნივერსალურად მიღებულ მოწინავე მსოფლიო სტანდარტს, როგორც კომისიის წევრები ამტკიცებენ. ამ სისტემამ მასშტაბურად იფუნქციონირა განსაზღვრული პერიოდის განმავლობაში ისეთ წარმატებულ ქვეყნებში როგორიცაა აშშ, დიდი ბრიტანეთი და კანადა, სადაც თავმოყრილია მძლავრი ინტელექტუალური რესურსით შეიარაღებული მსოფლიოს ყველაზე მაღალი დონის უნივერსიტეტები. 1972 წლის შემდეგ, აშშ-ში მისი აქტუალურობა თანდათან შესუსტდა და დღევანდელ რეალობაში იგი სერიოზული კრიტიკის საგანი გახდა. გლობალური გამოწვევების, შეფასების არარელევანტურობისა და ფინანსური შეზღუდვების გამო, ამერიკული უნივერსიტეტების დიდმა ნაწილმა მოახდინა Tenured Professorship-ის ჩანაცვლება Adjunct Professorship-ით. 1987 წელს ”ტენუარის სისტემაზე” ოფიციალური უარი განაცხადა დიდმა ბრიტანეთმაც, რასაც ნამდვილად არ შეუსუსტებია ბრიტანული უნივერსიტეტების წამყვანი ლიდერული პოზიციები მსოფლიო რეიტინგებში.
გლობალიზაციის პროცესმა გამოიწვია ფუნდამენტური მნიშვნელობის რეალური ცვლილებები მსოფლიოში, რამაც თავისი ასახვა ჰპოვა უნივერსიტეტებზეც. დღეს არსებულ გლობალურ კონკურენტულ გარემოში, მეცნიერთა და მკვლევართა ცირკულაცია მკვეთრად დინამიური გახდა. ახალი გლობალური მოთხოვნების გათვალისწინებით, უნივერსიტეტებმა დაიწყეს ტრანსფორმაცია, რაც გამოიხატება ხშირ როტაციასა და მაღალი ინტენსიურობით ახალი ინტელექტუალური რესურსის მოზიდვაში. მაღალი რანგის მეცნიერებისა და მკვლევარებისთვისაც აღარ არის უკვე მისაღები სტატიკური ფორმატის მქონე ”ტენუარის სისტემა”, რადგან იგი ზღუდავს შესაძლებლობას გადაადგილების, მოდერნიზაციისა და დინამიური განვითარებისთვის. არაკონკურენტუანარიანი ქართველი პროფესორები კი, კონკურენციის შიშის გამო, ცდილობენ საკუთარი სტატუს-კვოს შენარჩუნებასა და მუდმივი პრივილეგირებული სტატუსის მიღწევას.
1990-იან წლებში უნივერსიტეტების პროფესორთა ამერიკულ ასოციაციას მოუხდა ათასობით პროფესორის საჩივრის განხილვა უსამართლო შეფასებებთან და არაკვალიფიციური პროფესორებისთვის მუდმივი აკადემიური უფლებამოსილების სტატუსის მინიჭებასთან დაკავშირებით. საქმე იქამდე მივიდა, რომ პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ დააყენა საკითხი ფედერალურ კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანის თაობაზე. საქართველოში, სადაც სახეზეა ინტელექტუალური ეროზია, კორუფცია, ნეპოტიზმი, ქრონიზმი, კლიენტელიზმი, და პრაქტიკულად არ არსებობს მაღალი დონის შემფასებელი სუბიექტი და კვალიფიცირებული პროფესურა, რომელიც შეფასების თანამედროვე მოთხოვნებს დააკმაყოფილებს, ქვეყანა დადგება დესტრუქციული რეალობის წინაშე. არაკონკურენტუარიანი პროფესორების პრივილეგირების ლეგიტიმაცია საფრთხეს შეუქმნის ჯანსაღი კონკურენტული გარემოს შექმნასა და ახალგაზრდა და პროგრესულად მოაზროვნე კადრების შემოდინებას უნივერსიტეტებში, რომლებიც დაემსგავსებიან ისეთ ჩაკეტილ და არაპროდუქტიულ ორგანიზაციას, როგორიცაა საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია. ნებისმიერ სისტემის ჯანსაღი ფუნქციონირებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მისი ღიაობა, კონკურენტულობა, პროაქტიულობასა და მუდმივ განახლებაზე ორიენტაცია. კომისიის მიერ წარმოდგენილი ხედვა საკმაოდ ბუნდოვანია შეფასების კრიტერიუმებთან მიმართებაში, თუ ვინ უნდა იქნას აღიარებული ”მუდმივი აკადემიური უფლებამოსილების” სტატუსის მატარებელ პროფესორად და ვის მიერ.
როგორ უნდა განხორციელდეს ეს სისტემა მაგალითად თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, სადაც ე.წ. ”ღვაწლმოსილი პროფესორებით” დაკომპლექტებულმა აკადემიურმა საბჭომ უნივერსიტეტის რექტორად აირჩია ყოველგვარი მეცნიერული საქმიანობისაგან შორს მდგარი პიროვნება კვიტაშვილი, რომელსაც დოქტორის აკადემიური ხარისხიც კი არ გააჩნია. ხოლო თავად ამ აკადემიური საბჭოს წევრთა უმრავლესობის მეცნიერული და აკადემიური კონკურენტუნარიანობისა და პროდუქტიულობის ხარისხი კი ნულს უტოლდება, რომ აღარაფერი ვთქვათ თანამედროვე უნარების, უცხო ენისა და ელემენტარული კომპიუტერული პროგრამების არცოდნაზე.
ტენუირებული პროფესორის წოდების მიღება საკმაოდ გართულებული და პრაქტიკულად შეუძლებელია ჰარვარდის უნივერსიტეტშიც კი, რომელსაც ქართული უნივერსიტეტებისაგან განსხვავებით სოლიდური ინტელექტუალური, ფინანსური და მატერიალური რესურსი გააჩნია.
კომისიის მიერ წარმოდგენილ კონცეფციაში აბსოლუტურად უადგილოდ არის მოხსენიებული ე.წ. ”ჰარნაკის პრინციპი”, რომელიც მაქს პლანკის საზოგადოების მიერ იქნა დანერგილი მსოფლიო დონის მკვლევარების მოზიდვისა და მათი შენარჩუნების მიზნით. მაქს პლანკის ინსტიტუტები ორიენტირებულნი არიან წმინდა პროგრესულ მეცნიერულ კვლევებზე და არ გააჩნიათ აკადემიური პროფილი, მაშინ როდესაც უნივერსიტეტის მისია ფოკუსირებას უნდა ახდენდეს როგორც ფართო ინტერდისციპლინარულ კვლევებზე, ისე აკადემიურ საქმიანობაზე. კონცეფციაში საერთოდ არ აჩანს გამიჯვნა ამ ორ პროფილს შორის, რომ არაფერი ვთქვათ ტექნიკური, სოციალური და ჰუმანიტარული მეცნიერებების სპეციფიური თავისებურებების გათვალისწინებაზე.
კონცეფციის ავტორთა მოსაზრებით, ტენუარის სისტემის დანერგვის შემდეგ მეცნიერული ხარისხის კონტროლი განხორციელდება თანასწორუფლებიან კოლეგათა მიუკერძოებელი ურთიერთშეფასების (Peer Review) გზით და არა რომელიმე პრივილეგირებული ჯგუფის შეხედულების მიხედვით. თუ რაში მდგომარეობს კოლეგათა მიუკერძოებლობის გარანტია, აღნიშნულ კონცეფციაში ვერ მოვიძიეთ. თუ ვიმსჯელებთ იმ დღევანდელი მოცემულობით, რომ საქართველოში მეცნიერების განვითარების დონე დაბალი და არაკონკურენტუნარიანია, რასაც თავად კონცეფციის ავტორებიც მიუთითებენ, ამ შემთხვევაში ჩნდება ლოგიკური კითხვა: კონკურენტუნარიანი კანდიდატის გამოჩენის შემთხვევაში, რომელიც პასუხობს თანამედროვე მოთხოვნებს, ვინ იქნებიან ის კოლეგები რომლებიც მას კომპეტენტურად და ობიექტურად შეაფასებენ?! თანამედროვე გლობალიზებულ მსოფლიოში, მით უფრო ქართული სახელმწიფოს დაბალი ეკონომიკური მაჩვენებლების გათვალისწინებით, უნივერსიტეტის მთავარი დანიშნულებას კონკურენტული ცოდნით აღჭურვილი ახალგაზრდების აღზრდა უნდა წარმოადგენდეს, რაც თავის მხრივ ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე დადებით გავლენას მოახდენს. ისეთი მწირი სახელმწიფო ბიუჯეტის მქონე ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, უიმედო და არაპროდუქტიული მკვლევარების სამეცნიერო მიზნებზე ორიენტირებული ინსტიტუტების არსებობა ყოვლად გაუმართლებელია.
კონცეფციაში მოყვანილი მოსაზრების თანახმად სისტემის ფუნქციონირება დაფუძნებული იქნება სამ მუდმივმოქმედ მართვის რგოლზე. აქედან ორი რგოლის ანალოგი უკვე არსებობს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, აკადემიური საბჭო და უნივერსიტეტის რექტორი, რომელთა მუშაობის შედეგი პირდაპირ ასახულია ზემოაღნიშნული უნივერსიტეტის წინააღმდეგ უსამართლო გადაწყვეტილებების თაობაზე სასამართლოში შეტანილი საჩივრების რაოდენობაში. რაც შეეხება გარეშე რწმუნებულებს, აქაც ბუნდოვანია იმის გარკვევა, თუ ვინ უნდა იყოს წარმოდგენილი ამ ჯგუფში, რა კრიტერიუმებით და ვის მიერ მოხდება მათი შერჩევა.
კონცეფციის ავტორები აღნიშნავენ, რომ უნივერსიტეტის მთავარი საზრუნავი არის მაღალი ხარისხის პროფესორ-მასწავლებლების მოზიდვა და მათი შენარჩუნება, სათანადო აკადემიური და მატერიალური პირობების შექმნის გზით. აღნიშნული საკითხები მოითხოვენ უზარმაზარ ფინანსურ რესურს, რომლის ჩადებით მიღებული მომავალი დივიდენდები გარანტირებული უნდა იყოს კარგად გათვლილი სტრატეგიული ანალიზის საფუძველზე, რაც ნახსენებიც არ არის ამ კონცეფციაში.
უცხოელი პროფესორების ჩართვა შეფასების პროცესში არ არის აპრობირებული მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში. ლოგიკური კითხვაა თუ რატომ დათანხმდებიან მსოფლიოში მოღვაწე გამოჩენილი მეცნიერები ჩაერთონ შეფასების საკმაოდ შრომატევად და ხანგრძლივ პროცესში მოტივაციის გარეშე. მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხია იმის განსაზღვრა, თუ ვის მიერ და რა ფორმით უნდა მოხდეს უცხოელ პროფესორთა რელევანტურობის დადგენა. თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ მეცნიერული მიმართულებები საკმაოდ დივერსიფიცირებული, კომპლექსური და ინტერდისციპლინარულია, ხოლო კონკურსში მონაწილეთა რაოდენობა კი მოსალოდნელზე მაღალი, საკმაოდ რთული იქნება ამ პროცესის ეფექტურად წარმართვა, რომ არაფერი ვთქვათ ტექნიკურად განხორციელების შრომატევადობაზე, რაც გულისხმობს კანდიდატთა მიერ კონკურსში წარდგენილი დოკუმენტაციის უცხო ენაზე თარგმნას, კორესპონდენციას და ა.შ.
კონცეფციის ავტორები აღნიშნავენ, რომ უნდა მოხდეს ახალი მაღალი დონის კადრების მოზიდვა, ისევე როგორც ძველი, შედარებით არაკონკურენტუნარიანი კადრების შენარჩუნება. მაშინ როდესაც აკადემიური თანამდებობების რაოდენობა შეზღუდულია, აბსოლუტურად გაუგებარია როგორ უნდა მოხდეს ერთდროულად არსებული კადრების შენარჩუნებაც და ახალი კადრების მიღებაც. ნათელია, რომ აღნიშნული ინიციატივა ძველი კადრების განაწყენების შიშით უფროა განპირობებული, ვიდრე რეფორმაზე ფოკუსირებით.
კონცეფციაში მოყვანილი კიდევ ერთი გარეშე კომიტეტის ცნება გაუგებარი და დაუსაბუთებელია, ვინ იქნებიან ამ კომიტეტის წევრები, ვის მიერ იქნებიან შერჩეულნი და რაც მთავარია ვინ გადაუხდის ანაზღაურებას გაწეული სამუშაოსთვის, ვინაიდან ისინი არ იქნებიან უნივერსიტეტის შტატში, სავარაუდოა რომ ანაზღაურება მიიღონ განათლების სამინისტროსგან, შესაბამისად მათი დამოუკიდებლობის საკითხი ეჭვის ქვეშ დგება.
კონცეფციაში წარმოდგენილი კიდევ ერთი მოსაზრება, ორმაგი ტენუარის მინიჭების შესახებ აბსოლუტურად გაუაზრებელია. იმ შემთხვევაშიც კი თუ საქართველოს უნივერსიტეტები დაუშვებენ ტენუარი პროფესორის სხვა უნივერსიტეტში მოღვაწეობას, უცხოეთის უნივერსიტეტების მხრიდან ეს პრაქტიკულად შეუძლებელია.
ხშირად ადგილი აქვს დილეტანტურ და კვაზიაკადემიურ დისკურსს კონცეფციის პროპონენტებსა და ოპონენტებს შორის. არაკვალიფიციური და არაკომპეტენტური პიროვნებები, საკუთარი თავის წარმოჩენისა თუ პრივილეგირებული სტატუსის მიღების მიზნით, მსჯელობენ ზოგად აბსტრაქციულ თემებზე სკოლებისა და უნივერსიტეტების დემოკრატიულ გარდაქმნასთან დაკავშირებით და წარმოდგენა არა აქვთ გლობალური გამოწვევების, სახელმწიფო მართვის, პოლიტიკის ანალიზის, სტრატეგიული დაგეგმვის, განათლებისა და მეცნიერების პოლიტიკის საკითხებზე. კონცეფციებისა და პოლიტიკის შემუშავებაზე მხოლოდ გაუგებარი კრიტერიუმებით დაკომპლექტებული ხუთკაციანი კომისიები კი არ უნდა მუშაობდნენ, არამედ ფართო ინტერდისციპლინარულ ფორმატში წარმოდგენილი და დარგის განვითარებაზე ფოკუსირებული მაღალი რანგის ექსპერტები.
საერთაშორისო ორგანიზაციების ფინანსური მხრადაჭერითა და მსოფლიოს წამყვან უნივერსიტეტებში (კემბრიჯის, ოქსფორდის, მაასტრიხტის, ბოლონიის) განხორციელებული სამეცნიერო პროგრამების ფარგლებში, უშუალოდ ჩემი ავტორობითა და კოორდინაციით შეიქმნა მმართველობის მერიტოკრატიული მოდელი, ეროვნული საინოვაციო სისტემის კონცეფცია და პროფესორთა შეფასების მერიტოკრატიული მოდელი, რომლებიც დაფუძნებულია დასავლეთის წარმატებულ ქვეყნებში აპრობირებულ მკაფიოდ განსაზღვრულ კრიტერიუმებზე და სადაც უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების სისტემის რეფორმას საკვანძო ადგილი უკავია. უახლოეს მომავალში იგეგმება მათი პრეზენტაცია სოციალური კვლევისა და პოლიტიკური ანალიზის საერთაშორისო ცენტრში. დაინტერესებულ მხარეებს მოვუწოდებთ აქტიური თანამშრომლობისკენ.
გიორგი ივანიაშვილი-ორბელიანი - სოციალური კვლევისა პოლიტიკური ანალიზის საერთაშორისო ცენტრის თავმჯდომარე
რატომ ვუჭერ მხარს გია დვალის რეფორმას
ლინკი
დღეს ბევრი ლაპარაკობს განათლების რეფორმის აუცილებლობაზე და ყველა თანხმდება, რომ განათლების სისტემა საქართველოში სრული კატასტროფის წინაშეა. ამ აზრზე არიან კონსერვატორებიც და ლიბერალებიც, სოციალისტებიც და კაპიტალისტებიც. მოკლედ, საზოგადოების 99 პროცენტმა კარგად იცის, რომ ბოლო 20 წლის მანძილზე და განსაკუთრებით, უკანასკნელი 9 წლის მანძილზე საქართველოში სიბნელემ დაისადგურა. ამ სიბნელის შედეგად მივიღეთ ფუნდამენტალისტური ინტერესთა ჯგუფები, რომლებიც ერთი მხრივ, ბნელი შუასაუკუნეების დაბრუნებას ქადაგებენ და მეორე მხრივ ასევე ბნელი ბოლშევიკური, ემპირიოცენტრისტული მეტანარატივის გაღვივებას ცდილობენ. "დიდი ინკვიზიტორის" და სერგო ორჯონიკიძის მემკვიდრეების ამ ყოვლად უაზრო დიქოტომიას მხოლოდ ის მოაქვს ჩვენი განათლების (უფრო სწორად გაუნათლებლობის) სისტემისათვის, რომ ახალგაზრდობას უაღრესად დოგმატური და პოლიტიზებული ინფორმაცია მიეწოდება, რომელიც რეალურ ცოდნას კი არ წარმოადგენს, არამედ მის ფანტომს.
ეს არ არის მარტივი განსახორციელებელი, რადგანაც მძიმე ტოტალიტარული მემკვიდრეობიდან მოვდივართ. საბჭოთა დოგმატურ მატერიალისტური მემკვიდრეობა, რომელიც ლენინიზმის დამახინჯებული ვერსია იყო და ყველაფერ შემოქმედებითს ოფიციალური ცენზურით ებრძოდა, ჩაანაცვლა ფსევდო-ლიბერალურმა დოგმატიკამ, რომელიც დაახლოებით იმავე მეთოდებით მართავდა სისტემას. საბჭოთა სისტემა, რომელისთვისაც ყოვლად მიუღებელი იყო კერძო საკუთრების თუნდაც ერთი მარცვალი, ყოფილი საბჭოთა მეცნიერის ბენდუქიძის მიერ დამკვიდრებულმა დოგმატურმა "საბაზრო" აზროვნებამ ჩაანაცვლა, რომელიც ასევე მთლიანად გამორიცხავდა ყველაფერ საჯაროს და საერთოს.
ამ ორ დოგმატურ სისტემას - საბჭოურსა და "მიშ-ნაციონალისტურს" - ერთი საერთო ნიშანთვისება ჰქონდა - სრული მონოპოლია დისკურსზე და ლამისაა ბიბლიის რანგში აყვანილი ემპირიოცენტრიზმი. ის ემპირიოცენტრიზმი, რომელიც თანამედროვე მსოფლიო სოციალური მეცნიერების პრაქტიკამ უკვე 1960-იან წლებში საფუძვლიანად უარყო უფრო ჰოლისტური (მთლიანი) ფილოსოფიის სასარგებლოდ. ჟაკ დერიდას ცობილი თეზისი "სულების" შესახებ მხოლოდ ერთი მაგალითია ამის დემონსტრირებისათვის. დღევანდელი ნაციონალისტური აკადემიური ნომენკლატურა (აქ შედიან ილიას უნივერსიტეტის მმართველი ჯგუფის წარმომადგენლები, ბენდუქიძის უნივერსიტეტის და სახელმწიიფო უნივერსიიტეტის უმაღლესი ჩინები და სხვა) მხოლოდ ზედაპირულად შეეცადა დასავლური ლიბერალური განათლების პრინციპების გადმოღებას.
ნაციონალისტური რეფორმა ყბადაღებული "უნარ-ჩვევების" ტესტის დონეზე დარჩა და სინამდვილეში ის დივერსიფიკაცია ვერ გაიარა, რომელიც სრულფასოვან განათლების კერებს მოეთხოვება. დღევანდელი მეცნიერული ნომენკლატურის ამოსავალ წერტილად არა მხოლოდ დოგმატური ემპირიოცენტრიზმი დარჩა - (ჟილ დელიოზის "ბერგსონიზმი" ძალიან კარგი შრომაა, ჯერ კიდევ გასულ საუკუნეში დაწერილი, რომელიც ამ მეთოდის აბსურდულობას ამტკიცებს) - არამედ მან, დასავლური პოლიტმეცნიერების მხოლოდ ერთი განხრა - ნეოკონსერვატიზმი აიღო, რომელიც მსოფლიო სოციალური მეცნიერების ძალიან პატარა შემადგენელ ნაწილია და ისე წარმოაჩინა, თითქოს მისი ალტერნატივა არ არსებობს. აგრეთვე, მან კულტივირება გაუკეთა ეგრეთწოდებულ "კულტურულ მემარცხენეებს", რომლენიც მუდმივად იდენტობის საკითხებს უტრიალებდნენ და სოციალური სამართლიანობის სხვა მოდელებს არც კი განიხილავდნენ. ასეთმა სისტემამ ჩვენს ჰუმანიტარულ განათლებაში სზოგადოებრივ აზროვნებაში მკვეთრად ფაშისტური სტერეოტიპები გააძლიერა და საზოგადოება სხვადასხვა იდენტობის ჯგუფებს შორის მუდმივი კონფლიქტის წინაშე დააყენა.
რა თქმა უნდა, საქართველოში იყვნენ ახალი თაობის პროგრესულად მოაზროვნე სოციალური მეცნიერები, ისეთები როგორებიცაა კორნელი კაკაჩია, ნინო მახაშვილი, მარინა მუსხელიშვილი და სხვები. მაგრამ სისტემატურად ხდებოდა მათი ნააზრევის მარგინალიზაცია ფსევდომეცნიერების სახელით. ნაციონალისტური მეცნიერული ნარატივის ავტორები ასეთ მეცნიერებს წმინდა პოლიტიკური ნიშნით უკეთებდნენ დეკლასიფიკაციას და მას ადგილას ისეთი ტიპის კომიკურ სახეებს აწინაურებდნენ, როგორიც ჩვენთვის ყველასთვის კარგად ცნობილი თეა თუთბერიძე ან ლევან რამიშვილია. შედეგად მივიღეთ, რომ ქართულ სოციალურ მეცნიერებაში არაფერი ახალი არ ხდებოდა - ანუ არაფერი ისეთი, რომელიც აზროვნების ახალ პარადიგმას ან ხედვას დაამკვიდრებდა. ხდებოდა დასავლეთში უკვე 50 წლის წინ გადაღეჭილი თემების უნიჭო გადმომღერება ქართულ რეალობაში, რაც ბუნებრივია ახალგაზრდობაში დაუკმაყოფილებლობის გრძნობას იწვევდა.
გია დვალი ერთ-ერთი ის მეცნიერია, რომელმაც თავის დარგში უკვე აღმოაჩინა ეს ახალი პარადიგმა და ამისათვის უკვე მიიღო კიდეც საერთაშორისო აღიარება. თომას კუნის ცნობილი ნაშრომი "მეცნიერული რევოლუციების სტრუქტურა" სწორედ ამ ტიპის მოღვაწეობას გულისხმობს მეცნიერებაში. ნამდვილი მეცნიერი ახალი აღმოჩენის წინ ყოველთვის დაბურულ ტყეში დადის, სადაც მას ყველა დანარჩენი გააფთრებულ წინააღმდეგობას უწევს. ახლის აღმოჩენას არა მარტო დიდი გაბედულება სჭირდება, არამედ აკადემიური დაწესებულების სტურქტურული მხარდაჭერაც. რამეთუ ახალი პარადიგმა და ახალი სააზროვნო კატეგორია, განსაკუთრებით სოციალურ მეცნიერებაში, ვერ წარმოიშვება დიდი შემოქმედებითი რისკის გარეშე. ის ხშირად არსებულ პოლიტიკურ კონიუნქტურასაც ეწინააღმდეგება. მაგრამ, ტენუარის სისტემა მეცნიერს იცავს ამგვარი უამინდობისაგან - ის მის შემოქმედებით თავისუფლებას უზრუნველყოფს. ამიტომაც არის, რომ დასავლურ აკადემიაში სოციალურ მეცნიერთა დიდი ნაწილი პოლიტიკურად არ დგას მეინსტრიმის პოზიციაზე.
"კარტეზიანული ლინგვისტიკის" ავტორი ნოამ ჩომსკი თავის უდიდეს აღმოჩენებს ვერ გააკეთებდა ლინგვისტიკაში და კომუნიკაციების თეორიაში, მას რომ ტენუარის პოზიცია არ ჰქონოდა - ანუ დაცვის კედელი არსებული პოლიტიკური კონიუნქტურისაგან. ისევე, როგორც ბევრი სხვა მეცნიერი. მიშელ ფუკოს წიგნი თანამედროოვე "ბიოპოლიტიკაზე" ვერ იხილავდა სინათლეს, მას რომ ბენდუქიძის მაგვარი იდეოლოგიური ცენზორები ჰყოლოდა. შეგახსენებთ, ერთ-ერთ ინტერვიუზე ერთ-ერთ ცნობილ სოციალურ მეცნიერთან ბენდუქიძემ პირდაპირ თქვა, რომ "სამუშაოდ ვერ აიყვანს ტროცკისტებს და მემარცხენეებს". ამგვარი იდეოლოიური ცენზურა ზღუდავს შემოქმედებით თავისუფლებას.
რა თქმა უნდა, ისეთი მეცნიერები, როგორებიცაა ვთქვათ, თამაზ გამყრელიძე, გურამ თევზაძე, თემურ ნანეიშვილი და სხვები ტენუარის პოზიციას თავიდანვე იმსახურებენ. მაგრამ, ახალგაზრდა მეცნიერებს შორის ტენუარის პოზიციაზე დამტკიცების პირველი ტალღა ჩაივლის აღიარებული მსოფლიო მეცნიერების მონაწილეობით - ისინი სწორედ აღნიშნული მეცნიერების შემოქმედებითი თავისუფლების ხარისხს შეაფასებენ - რამდენად შეუძლია ამა თუ იმ მეცნიერს ახალი სიტყვის თქმა და აღმოჩენის გაკეთება. ამისათვის მხოლოდ მიღებული ინფორმაცია არ არის საკმარისი. ამისათვის საჭიროა შემოქმედებითი რისკის გაწევაც. ცოდნა არა მხოლოდ წაკითხული წიგნების და მონოგრაფიების რაოდენობაა, არამედ მათი გათავიისების უნარიც და ამის საფუძველზე ახალი დასკვნის გაკეთების საშუალებაც. თუ მეცნიერს არ შეუძლია ახალ სააზროვნო პარადიგმაზე გადასვლა, მაშინ ის მეცნიერად ვერ ჩაითვლება. მოგეხსენებათ, ალბერტ აინშტაინი პატარაობაში მაღალი აკადემიური მოსწრებით არ გამოირჩეოდა, მაგრამ შემდგომში სწორედ ის იყო, ვინც თავდაყირა დააყენა მაშინდელი მეცნიერული წარმოდგენები.
გია დვალის მაგალითი ცხადყოფს, რომ ჩვენც არ ვართ სხვეზე ნაკლებნი. ჩვენც შეგვიძლია ამ ახალი პარადიგმის მოძიება, ისევ და ისევ საკუთარი ძირებიდან - რა თქმა უნდა, მსოფლიო გამოცდილების გათვალისწინებით. მაგრამ, ამისათვის საჭიროა რადიკალური რეფორმა ჩვენი განათლებისა და კვლევის სისტემებში. თუკი ადრე ლენინისტურ-მარქსისტული დოგმატიკა ზღუდავდა ჩვენს აზროვნებას, დღეს ის ჩაანაცვლა კიდევ უფრო უსახო და წრფივმა "სოციალური დარვინიზმის" პარადიგმამ, ჰაიეკისა და მილტონ ფრიდმანის ფილოსოფიამ. დღევანდელი განათლების სისტემის ფუნქციონერები ამ აზროვნების სისტემას კითხვის ნიშნის გარეშე იღებენ და ყველა იმას დევნიან, ვინც მათ სააზროვნო კატეგორიაში არ ჯდება. ნამდვილი განათლების სისტემა ყოველთვის უფორ დივერსიფიცირებული და მრავალხმოვანი უნდა იყოს - სადაც არა მარტო ფროიდს ასწავლიან, არამედ იუნგსაც და ბერგსონსაც, დელიიოზსა და ალთუსერსაც.
სხვათა შორის, ალთუსერზე გამახსენდა. მოგეხსენებათ, ის მარქსისტი სოციალური მეცნიერი იყო, მაგრამ მანაც გადაწყვიტა შემოქმედებითი რისკი, როდესაც ემპირიოცენტრული სააზროვნო კატეგორია არ ცნო ერთადერთად. ამის გამო მას ბევრი მოწინააღმდეგე გაუჩნდა მაშინდელ მეცნიერულ წრეებში, მაგრამ აკადემია მას ისევე იცავდა, როგორც ნებისმიერ სხვას.
შემოქმედებითი აზროვნების დაცვა არის აკადემიის ერთ-ერთი მთავარი მოვალეობა და სწორედ ამის გამო ვუჭერ მხარს გია დვალის რეფორმას. რა თქმა უნდა, ამ რეფორმის კონკრეტული მიმართულებების ირგვლივ ღირს ბევრი დისკუსია და უნდა გავითვალისწინოთ საზოგადოების მრავალი ფენის აზრი.
თუმცა, ჩვენი ჩამყაყებული და ჩამპალი ნაციონალისტური "გაუნათლებლობის" სისტემის განახლება აუცილებელია. ამაში მგონი ყველანი ვთანხმდებით.
დღეს ბევრი ლაპარაკობს განათლების რეფორმის აუცილებლობაზე და ყველა თანხმდება, რომ განათლების სისტემა საქართველოში სრული კატასტროფის წინაშეა. ამ აზრზე არიან კონსერვატორებიც და ლიბერალებიც, სოციალისტებიც და კაპიტალისტებიც. მოკლედ, საზოგადოების 99 პროცენტმა კარგად იცის, რომ ბოლო 20 წლის მანძილზე და განსაკუთრებით, უკანასკნელი 9 წლის მანძილზე საქართველოში სიბნელემ დაისადგურა. ამ სიბნელის შედეგად მივიღეთ ფუნდამენტალისტური ინტერესთა ჯგუფები, რომლებიც ერთი მხრივ, ბნელი შუასაუკუნეების დაბრუნებას ქადაგებენ და მეორე მხრივ ასევე ბნელი ბოლშევიკური, ემპირიოცენტრისტული მეტანარატივის გაღვივებას ცდილობენ. "დიდი ინკვიზიტორის" და სერგო ორჯონიკიძის მემკვიდრეების ამ ყოვლად უაზრო დიქოტომიას მხოლოდ ის მოაქვს ჩვენი განათლების (უფრო სწორად გაუნათლებლობის) სისტემისათვის, რომ ახალგაზრდობას უაღრესად დოგმატური და პოლიტიზებული ინფორმაცია მიეწოდება, რომელიც რეალურ ცოდნას კი არ წარმოადგენს, არამედ მის ფანტომს.
ეს არ არის მარტივი განსახორციელებელი, რადგანაც მძიმე ტოტალიტარული მემკვიდრეობიდან მოვდივართ. საბჭოთა დოგმატურ მატერიალისტური მემკვიდრეობა, რომელიც ლენინიზმის დამახინჯებული ვერსია იყო და ყველაფერ შემოქმედებითს ოფიციალური ცენზურით ებრძოდა, ჩაანაცვლა ფსევდო-ლიბერალურმა დოგმატიკამ, რომელიც დაახლოებით იმავე მეთოდებით მართავდა სისტემას. საბჭოთა სისტემა, რომელისთვისაც ყოვლად მიუღებელი იყო კერძო საკუთრების თუნდაც ერთი მარცვალი, ყოფილი საბჭოთა მეცნიერის ბენდუქიძის მიერ დამკვიდრებულმა დოგმატურმა "საბაზრო" აზროვნებამ ჩაანაცვლა, რომელიც ასევე მთლიანად გამორიცხავდა ყველაფერ საჯაროს და საერთოს.
ამ ორ დოგმატურ სისტემას - საბჭოურსა და "მიშ-ნაციონალისტურს" - ერთი საერთო ნიშანთვისება ჰქონდა - სრული მონოპოლია დისკურსზე და ლამისაა ბიბლიის რანგში აყვანილი ემპირიოცენტრიზმი. ის ემპირიოცენტრიზმი, რომელიც თანამედროვე მსოფლიო სოციალური მეცნიერების პრაქტიკამ უკვე 1960-იან წლებში საფუძვლიანად უარყო უფრო ჰოლისტური (მთლიანი) ფილოსოფიის სასარგებლოდ. ჟაკ დერიდას ცობილი თეზისი "სულების" შესახებ მხოლოდ ერთი მაგალითია ამის დემონსტრირებისათვის. დღევანდელი ნაციონალისტური აკადემიური ნომენკლატურა (აქ შედიან ილიას უნივერსიტეტის მმართველი ჯგუფის წარმომადგენლები, ბენდუქიძის უნივერსიტეტის და სახელმწიიფო უნივერსიიტეტის უმაღლესი ჩინები და სხვა) მხოლოდ ზედაპირულად შეეცადა დასავლური ლიბერალური განათლების პრინციპების გადმოღებას.
ნაციონალისტური რეფორმა ყბადაღებული "უნარ-ჩვევების" ტესტის დონეზე დარჩა და სინამდვილეში ის დივერსიფიკაცია ვერ გაიარა, რომელიც სრულფასოვან განათლების კერებს მოეთხოვება. დღევანდელი მეცნიერული ნომენკლატურის ამოსავალ წერტილად არა მხოლოდ დოგმატური ემპირიოცენტრიზმი დარჩა - (ჟილ დელიოზის "ბერგსონიზმი" ძალიან კარგი შრომაა, ჯერ კიდევ გასულ საუკუნეში დაწერილი, რომელიც ამ მეთოდის აბსურდულობას ამტკიცებს) - არამედ მან, დასავლური პოლიტმეცნიერების მხოლოდ ერთი განხრა - ნეოკონსერვატიზმი აიღო, რომელიც მსოფლიო სოციალური მეცნიერების ძალიან პატარა შემადგენელ ნაწილია და ისე წარმოაჩინა, თითქოს მისი ალტერნატივა არ არსებობს. აგრეთვე, მან კულტივირება გაუკეთა ეგრეთწოდებულ "კულტურულ მემარცხენეებს", რომლენიც მუდმივად იდენტობის საკითხებს უტრიალებდნენ და სოციალური სამართლიანობის სხვა მოდელებს არც კი განიხილავდნენ. ასეთმა სისტემამ ჩვენს ჰუმანიტარულ განათლებაში სზოგადოებრივ აზროვნებაში მკვეთრად ფაშისტური სტერეოტიპები გააძლიერა და საზოგადოება სხვადასხვა იდენტობის ჯგუფებს შორის მუდმივი კონფლიქტის წინაშე დააყენა.
რა თქმა უნდა, საქართველოში იყვნენ ახალი თაობის პროგრესულად მოაზროვნე სოციალური მეცნიერები, ისეთები როგორებიცაა კორნელი კაკაჩია, ნინო მახაშვილი, მარინა მუსხელიშვილი და სხვები. მაგრამ სისტემატურად ხდებოდა მათი ნააზრევის მარგინალიზაცია ფსევდომეცნიერების სახელით. ნაციონალისტური მეცნიერული ნარატივის ავტორები ასეთ მეცნიერებს წმინდა პოლიტიკური ნიშნით უკეთებდნენ დეკლასიფიკაციას და მას ადგილას ისეთი ტიპის კომიკურ სახეებს აწინაურებდნენ, როგორიც ჩვენთვის ყველასთვის კარგად ცნობილი თეა თუთბერიძე ან ლევან რამიშვილია. შედეგად მივიღეთ, რომ ქართულ სოციალურ მეცნიერებაში არაფერი ახალი არ ხდებოდა - ანუ არაფერი ისეთი, რომელიც აზროვნების ახალ პარადიგმას ან ხედვას დაამკვიდრებდა. ხდებოდა დასავლეთში უკვე 50 წლის წინ გადაღეჭილი თემების უნიჭო გადმომღერება ქართულ რეალობაში, რაც ბუნებრივია ახალგაზრდობაში დაუკმაყოფილებლობის გრძნობას იწვევდა.
გია დვალი ერთ-ერთი ის მეცნიერია, რომელმაც თავის დარგში უკვე აღმოაჩინა ეს ახალი პარადიგმა და ამისათვის უკვე მიიღო კიდეც საერთაშორისო აღიარება. თომას კუნის ცნობილი ნაშრომი "მეცნიერული რევოლუციების სტრუქტურა" სწორედ ამ ტიპის მოღვაწეობას გულისხმობს მეცნიერებაში. ნამდვილი მეცნიერი ახალი აღმოჩენის წინ ყოველთვის დაბურულ ტყეში დადის, სადაც მას ყველა დანარჩენი გააფთრებულ წინააღმდეგობას უწევს. ახლის აღმოჩენას არა მარტო დიდი გაბედულება სჭირდება, არამედ აკადემიური დაწესებულების სტურქტურული მხარდაჭერაც. რამეთუ ახალი პარადიგმა და ახალი სააზროვნო კატეგორია, განსაკუთრებით სოციალურ მეცნიერებაში, ვერ წარმოიშვება დიდი შემოქმედებითი რისკის გარეშე. ის ხშირად არსებულ პოლიტიკურ კონიუნქტურასაც ეწინააღმდეგება. მაგრამ, ტენუარის სისტემა მეცნიერს იცავს ამგვარი უამინდობისაგან - ის მის შემოქმედებით თავისუფლებას უზრუნველყოფს. ამიტომაც არის, რომ დასავლურ აკადემიაში სოციალურ მეცნიერთა დიდი ნაწილი პოლიტიკურად არ დგას მეინსტრიმის პოზიციაზე.
"კარტეზიანული ლინგვისტიკის" ავტორი ნოამ ჩომსკი თავის უდიდეს აღმოჩენებს ვერ გააკეთებდა ლინგვისტიკაში და კომუნიკაციების თეორიაში, მას რომ ტენუარის პოზიცია არ ჰქონოდა - ანუ დაცვის კედელი არსებული პოლიტიკური კონიუნქტურისაგან. ისევე, როგორც ბევრი სხვა მეცნიერი. მიშელ ფუკოს წიგნი თანამედროოვე "ბიოპოლიტიკაზე" ვერ იხილავდა სინათლეს, მას რომ ბენდუქიძის მაგვარი იდეოლოგიური ცენზორები ჰყოლოდა. შეგახსენებთ, ერთ-ერთ ინტერვიუზე ერთ-ერთ ცნობილ სოციალურ მეცნიერთან ბენდუქიძემ პირდაპირ თქვა, რომ "სამუშაოდ ვერ აიყვანს ტროცკისტებს და მემარცხენეებს". ამგვარი იდეოლოიური ცენზურა ზღუდავს შემოქმედებით თავისუფლებას.
რა თქმა უნდა, ისეთი მეცნიერები, როგორებიცაა ვთქვათ, თამაზ გამყრელიძე, გურამ თევზაძე, თემურ ნანეიშვილი და სხვები ტენუარის პოზიციას თავიდანვე იმსახურებენ. მაგრამ, ახალგაზრდა მეცნიერებს შორის ტენუარის პოზიციაზე დამტკიცების პირველი ტალღა ჩაივლის აღიარებული მსოფლიო მეცნიერების მონაწილეობით - ისინი სწორედ აღნიშნული მეცნიერების შემოქმედებითი თავისუფლების ხარისხს შეაფასებენ - რამდენად შეუძლია ამა თუ იმ მეცნიერს ახალი სიტყვის თქმა და აღმოჩენის გაკეთება. ამისათვის მხოლოდ მიღებული ინფორმაცია არ არის საკმარისი. ამისათვის საჭიროა შემოქმედებითი რისკის გაწევაც. ცოდნა არა მხოლოდ წაკითხული წიგნების და მონოგრაფიების რაოდენობაა, არამედ მათი გათავიისების უნარიც და ამის საფუძველზე ახალი დასკვნის გაკეთების საშუალებაც. თუ მეცნიერს არ შეუძლია ახალ სააზროვნო პარადიგმაზე გადასვლა, მაშინ ის მეცნიერად ვერ ჩაითვლება. მოგეხსენებათ, ალბერტ აინშტაინი პატარაობაში მაღალი აკადემიური მოსწრებით არ გამოირჩეოდა, მაგრამ შემდგომში სწორედ ის იყო, ვინც თავდაყირა დააყენა მაშინდელი მეცნიერული წარმოდგენები.
გია დვალის მაგალითი ცხადყოფს, რომ ჩვენც არ ვართ სხვეზე ნაკლებნი. ჩვენც შეგვიძლია ამ ახალი პარადიგმის მოძიება, ისევ და ისევ საკუთარი ძირებიდან - რა თქმა უნდა, მსოფლიო გამოცდილების გათვალისწინებით. მაგრამ, ამისათვის საჭიროა რადიკალური რეფორმა ჩვენი განათლებისა და კვლევის სისტემებში. თუკი ადრე ლენინისტურ-მარქსისტული დოგმატიკა ზღუდავდა ჩვენს აზროვნებას, დღეს ის ჩაანაცვლა კიდევ უფრო უსახო და წრფივმა "სოციალური დარვინიზმის" პარადიგმამ, ჰაიეკისა და მილტონ ფრიდმანის ფილოსოფიამ. დღევანდელი განათლების სისტემის ფუნქციონერები ამ აზროვნების სისტემას კითხვის ნიშნის გარეშე იღებენ და ყველა იმას დევნიან, ვინც მათ სააზროვნო კატეგორიაში არ ჯდება. ნამდვილი განათლების სისტემა ყოველთვის უფორ დივერსიფიცირებული და მრავალხმოვანი უნდა იყოს - სადაც არა მარტო ფროიდს ასწავლიან, არამედ იუნგსაც და ბერგსონსაც, დელიიოზსა და ალთუსერსაც.
სხვათა შორის, ალთუსერზე გამახსენდა. მოგეხსენებათ, ის მარქსისტი სოციალური მეცნიერი იყო, მაგრამ მანაც გადაწყვიტა შემოქმედებითი რისკი, როდესაც ემპირიოცენტრული სააზროვნო კატეგორია არ ცნო ერთადერთად. ამის გამო მას ბევრი მოწინააღმდეგე გაუჩნდა მაშინდელ მეცნიერულ წრეებში, მაგრამ აკადემია მას ისევე იცავდა, როგორც ნებისმიერ სხვას.
შემოქმედებითი აზროვნების დაცვა არის აკადემიის ერთ-ერთი მთავარი მოვალეობა და სწორედ ამის გამო ვუჭერ მხარს გია დვალის რეფორმას. რა თქმა უნდა, ამ რეფორმის კონკრეტული მიმართულებების ირგვლივ ღირს ბევრი დისკუსია და უნდა გავითვალისწინოთ საზოგადოების მრავალი ფენის აზრი.
თუმცა, ჩვენი ჩამყაყებული და ჩამპალი ნაციონალისტური "გაუნათლებლობის" სისტემის განახლება აუცილებელია. ამაში მგონი ყველანი ვთანხმდებით.
განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტის შესახებ
ღია წერილი
წერილით ჩვენ გვინდა გამოვხატოთ სრული მხარდაჭერა განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიის მიერ წარმოდგენილი მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტისადმი (ავტორები: გია დვალი, ზაალ კოკაია, ვაჟა ბერეჟიანი, დავით ლორთქიფანიძე), რომელმაც შემოიტანა ახალი ხედვა საქართველოში მეცნიერული კვლევის სფეროს განვითარებაში და რომელიც ეფუძნება თანამედროვე, მაღალგანვითარებული, დემოკრატიული ქვეყნების სტანდარტებს.
კონცეფციაში ჩამოყალიბებულია საერთაშორისო პრინციპები, რომელსაც უნდა დაეყრდნოს მეცნიერების რეფორმა და რომელიც მისცემს საქართველოს საშუალებას დაიკავოს ღირსეული ადგილი საგანმანათლებლო და სამეცნიერო სფეროში. პროექტის მიზანია აკადემიური სისტემის ფუნდამენტური რეფორმა იმ კონცეფციებზე დაფუძნებით, რომელიც მსოფლიო სტანდარტს წარმოადგენს, მაგრამ, ჯერ არ დანერგილა საქართველოში. ეს კონცეფცია მოიცავს აკადემიური თავისუფლების, აკადემიური მიუკერძოებლობის და აკადემიური ხარისხის ცნებებს, რომლებიც ეფუძნება ეგრეთწოდებული ტენუარის სისტემას, რომლის თანახმად მეცნიერული საზოგადოება არის თვითრეგულირებადი და თვითმმართვადი ორგანიზმი, რომლისთვისაც ზემოდან მოხვეული დიქტატი დამღუპველია. მეცნიერული ხარისხის კონტროლი ხორციელდება თანასწორუფლებიან კოლეგათა მიუკერძოებელი ურთიერთშეფასების გზით. პრინციპის არსია, რომ სამეცნიერო ინსტიტუტები წარჩინებული მკვლევარების გარშემო აწყობილი სტრუქტურებია. ინსტიტუტის მთავარი დანიშნულებაა ემსახურებოდეს მკვლევარის სამეცნიერო მიზნებს.
ცოდნის მოპოვებისა და გავრცელების მაქსიმალური ეფექტიანობა მოითხოვს, რომ უნივერსიტეტი იყოს ამავდროულად სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი. აკადემიურმა სისტემამ უნდა უზრუნველყოს, რომ პროფესორ-მასწავლებელი, მკვლევარი იყოს თავისუფალი შემოქმედი პიროვნება, რომ აკადემიური თავისუფლება თანამედროვე უნივერსიტეტის მოწყობის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპია. იგი აუცილებელია მაღალი სამეცნიერო და საგანმანათლებლო ხარისხის მისაღწევად და იმისთვის, რომ უნივერსიტეტი წონასწორობაში იყოს დემოკრატიულ სამოქალაქო საზოგადოებასთან. აკადემიური თავისუფლება აუცილებელია იმისათვის, რომ აკადემიურმა სისტემამ თავისი მისია შეასრულოს. პროფესორ-მასწავლებლებს, მკვლევარებს მინიჭებული უნდა ქონდეთ სრული თავისუფლება - ასწავლონ და გაავრცელონ იდეები მათი მეცნიერული მრწამსის შესაბამისად, იმის მიუხედავად, ეწინააღმდეგება თუ არა მათი იდეები ცალკეული პოლიტიკური ჯგუფების თუ მმართველი წრეების ინტერესებს. აკადემიური მოღვაწეობა მათ არ უნდა უქმნიდეს სამუშაოს დაკარგვის ან რაიმე პიროვნული თუ პროფესიული რეპრესიების საფრთხეს. უნივერსიტეტის მთავარი საზრუნავი არის მაღალი კვალიფიკაციის პროფესორ-მასწავლებლების, მკვლევარების მოზიდვა და მათი შენარჩუნება სათანადო აკადემიური და მატერიალური პირობების შექმნის გზით. კონტიგენტის მონახვა გულისხმობს მსოფლიო მასშტაბით შერჩეულ, მოცემულ დარგში მოღვაწე და წარჩინებულ მეცნიერთა გარკვეული რაოდენობის კონფიდენციურ გამოკითხვას. მათ წერილობით უნდა დაახასიათონ კანდიდატები, შეადარონ ისინი ერთმანეთს და ამავე დარგში მოღვაწე სხვა მეცნიერებს. ამგვარად ჩატარებული ექსპერტიზის შედეგად, ხდება კანდიდატთა გაცხრილვა.
ტენუარის სტატუსის მინიჭების კარგად გააზრებული და კონკურენტული პროცესი არის სამეცნიერო და სასწავლო ხარისხის გარანტი, ხოლო ტენუარის სისტემაზე გადასვლის აუცილებელი პირობაა ის, რომ გადასვლა მოხდეს უმტკივნეულოდ და შოკური თერაპიის გარეშე, რაც არ უნდა მოხდეს არსებული მეცნიერ-პედაგოგების აკადემიური კარიერის რისკის ფასად. ახალმა სისტემამ სტაბილურობა უნდა მოუტანოს ყველას.
ამავდროულად გვინდა გამოვხატოთ ჩვენი დამოკიდებულება ბოლო პერიოდში გავრცელებული ვარაუდებისადმი, რომელთა განხორციელებას შეუძლია რისკის ქვეშ დააყენოს მეცნიერების რეფორმა. არის საშიშროება რეფორმის კონცეფციის პროექტი არაერთგვაროვნად იქნას აღქმული ქართული სამეცნიერო საზოგადოების მიერ. იყოს მცდელობა ინსტიტუტების უნივერსიტეტებიდან გამოყოფის და მეცნიერებათა აკადემიის შემადგენლობაში დაბრუნების შესახებ, აგრეთვე საბჭოური მეცნიერებათა აკადემიის ახალი სახით აღდგენის შესახებ, რაც პრინციპულ წინააღმდეგობაში მოდის კონცეფციაში წარმოდგენილ იდეებთან. არ უნდა მოხდეს უნივერსიტეტებში პროფესორის მუდმივი პოზიციის შემოღება კონცეფციაში წარმოდგენილი ძირითადი პრინციპების გვერდის ავლით. მსგავსი მოსაზრებები გვაფიქრებინებს, რომ საზოგადოების ნაწილისთვის მისაღები შეიძლება გახდეს ძველი სისტემის რეაბილიტაცია, ან „ახალი“ სისტემის შექმნა წარმოდგენილი კონცეფციის ძირითადი პრინციპების დამახინჯების ხარჯზე, რაც დამღუპველი იქნება მომავალი ქართული მეცნიერებისთვის.
ერთი მხრივ მთავრობის მიერ გადაიდგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯები: ჩამოაყალიბა განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისია, რომელსაც სათავეში ჩაუყენა წარმატებული ქართველი მეცნიერები; განათლება და მეცნიერება გამოცხადდა პრიორიტეტულად და 2013 წლის ბიუჯეტში გაიზარდა დაფინასება. გულისტკივილით უნდა აღვნიშნოთ, რომ გაზრდილი საბიუჯეტო ფონდიდან (70 000 000 ლარი) მხოლოდ 5 000 000 ლარია გამოყოფილი მეცნიერების რეფორმისთვის, რაც ძალიან მცირეა მისი განხორციელებისთვის.
ცალკეული ინდივიდების სურვილის მიუხედავად ქვეყანაში ვერანაირი რეფორმა ვერ ჩატარდება, თუ არ იქნება სახელმწიფოს ნება ამ საკითხში. დღეისათვის რეალობა ისეთია, რომ მეცნიერების გადარჩენისათვის ყოველ დღეს აქვს მნიშვნელობა. რეფორმების არსებული ტემპი განსაკუთრებით უარყოფითად მოქმედებს ახალგაზრდა მეცნიერთა მდგომარეობაზე და იწვევს მათ გადინებას. არსებობს რეალური საშიშროება, რომ რეფორმების დროში გაწელვის შემთხვევაში ქვეყანაში აღარ დარჩება ქმედითი სამეცნიერო ჯგუფები, რომელთა გაძლიერებისთვისაც არის ჩაფიქრებული ეს რეფორმა. ამიტომ, ჩვენი თხოვნაა, დროულად დაიწყოს მეცნიერების რეფორმის კონცეფციით გათვალისწინებული ღონისძიებების გატარება და გამოინახოს ამისთვის აუცილებელი ფინანსური რესურსები. წინააღმდეგ შემთხვევაში ქართული მეცნიერება დარჩება მომავლის გარეშე.
მეცნიერთა ჯგუფი
1
შოთა ადამია
მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მთავარი მეცნიერ თანამშომელი.
2
ნინო წერეთელი
მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მთავარი მეცნიერ თანამშომელი.
3
ოთარ ვარაზანაშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მთავარი მეცნიერ თანამშომელი. ელ-ფოსტა:
4
მარიკა ტატიშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, სტუ ჰიდრომეტეოროლოგიის ინსტიტუტი, უფროსი მეცნიერ თანამშომელი.
5
გურამ ზაქარიაძე
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
6
თამარ ჩხოტუა
მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ ალ.ჯანელიძის გეოლოგიის ინსტიტუტი, უფროსი მეცნიერ თანამშომელი.
7
ვლადიმერ გუგუშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
8
ირაკლი შავიშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
9
რამაზ მიგინეიშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“, გეოლოგი.
10
ალექსანდრე ჭაბუკიანი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
11
დავით ზაქარაია
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
12
ალექსანდრე ბუკია
შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
13
დიმიტრი ჯავახიძე
შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“, გეოლოგი.
14
ნინო სადრაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
15
ალექსანდრე გვენცაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
16
ნინო გოგუაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
17
სოფიო ვეფხვაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
18
ირინე ხვედელიძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
19
ონისე ენუქიძე
თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერთანამშრომელი.
20
ვიქტორ ალანია
გეოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, გეოლოგიური ჯგუფის ხელმძღვანელი; საერთაშორისო ლითოსფეროს პროგრამის საქართველოს ნაციონალური კომიტეტის თავმჯდომარე.
წერილით ჩვენ გვინდა გამოვხატოთ სრული მხარდაჭერა განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიის მიერ წარმოდგენილი მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტისადმი (ავტორები: გია დვალი, ზაალ კოკაია, ვაჟა ბერეჟიანი, დავით ლორთქიფანიძე), რომელმაც შემოიტანა ახალი ხედვა საქართველოში მეცნიერული კვლევის სფეროს განვითარებაში და რომელიც ეფუძნება თანამედროვე, მაღალგანვითარებული, დემოკრატიული ქვეყნების სტანდარტებს.
კონცეფციაში ჩამოყალიბებულია საერთაშორისო პრინციპები, რომელსაც უნდა დაეყრდნოს მეცნიერების რეფორმა და რომელიც მისცემს საქართველოს საშუალებას დაიკავოს ღირსეული ადგილი საგანმანათლებლო და სამეცნიერო სფეროში. პროექტის მიზანია აკადემიური სისტემის ფუნდამენტური რეფორმა იმ კონცეფციებზე დაფუძნებით, რომელიც მსოფლიო სტანდარტს წარმოადგენს, მაგრამ, ჯერ არ დანერგილა საქართველოში. ეს კონცეფცია მოიცავს აკადემიური თავისუფლების, აკადემიური მიუკერძოებლობის და აკადემიური ხარისხის ცნებებს, რომლებიც ეფუძნება ეგრეთწოდებული ტენუარის სისტემას, რომლის თანახმად მეცნიერული საზოგადოება არის თვითრეგულირებადი და თვითმმართვადი ორგანიზმი, რომლისთვისაც ზემოდან მოხვეული დიქტატი დამღუპველია. მეცნიერული ხარისხის კონტროლი ხორციელდება თანასწორუფლებიან კოლეგათა მიუკერძოებელი ურთიერთშეფასების გზით. პრინციპის არსია, რომ სამეცნიერო ინსტიტუტები წარჩინებული მკვლევარების გარშემო აწყობილი სტრუქტურებია. ინსტიტუტის მთავარი დანიშნულებაა ემსახურებოდეს მკვლევარის სამეცნიერო მიზნებს.
ცოდნის მოპოვებისა და გავრცელების მაქსიმალური ეფექტიანობა მოითხოვს, რომ უნივერსიტეტი იყოს ამავდროულად სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი. აკადემიურმა სისტემამ უნდა უზრუნველყოს, რომ პროფესორ-მასწავლებელი, მკვლევარი იყოს თავისუფალი შემოქმედი პიროვნება, რომ აკადემიური თავისუფლება თანამედროვე უნივერსიტეტის მოწყობის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპია. იგი აუცილებელია მაღალი სამეცნიერო და საგანმანათლებლო ხარისხის მისაღწევად და იმისთვის, რომ უნივერსიტეტი წონასწორობაში იყოს დემოკრატიულ სამოქალაქო საზოგადოებასთან. აკადემიური თავისუფლება აუცილებელია იმისათვის, რომ აკადემიურმა სისტემამ თავისი მისია შეასრულოს. პროფესორ-მასწავლებლებს, მკვლევარებს მინიჭებული უნდა ქონდეთ სრული თავისუფლება - ასწავლონ და გაავრცელონ იდეები მათი მეცნიერული მრწამსის შესაბამისად, იმის მიუხედავად, ეწინააღმდეგება თუ არა მათი იდეები ცალკეული პოლიტიკური ჯგუფების თუ მმართველი წრეების ინტერესებს. აკადემიური მოღვაწეობა მათ არ უნდა უქმნიდეს სამუშაოს დაკარგვის ან რაიმე პიროვნული თუ პროფესიული რეპრესიების საფრთხეს. უნივერსიტეტის მთავარი საზრუნავი არის მაღალი კვალიფიკაციის პროფესორ-მასწავლებლების, მკვლევარების მოზიდვა და მათი შენარჩუნება სათანადო აკადემიური და მატერიალური პირობების შექმნის გზით. კონტიგენტის მონახვა გულისხმობს მსოფლიო მასშტაბით შერჩეულ, მოცემულ დარგში მოღვაწე და წარჩინებულ მეცნიერთა გარკვეული რაოდენობის კონფიდენციურ გამოკითხვას. მათ წერილობით უნდა დაახასიათონ კანდიდატები, შეადარონ ისინი ერთმანეთს და ამავე დარგში მოღვაწე სხვა მეცნიერებს. ამგვარად ჩატარებული ექსპერტიზის შედეგად, ხდება კანდიდატთა გაცხრილვა.
ტენუარის სტატუსის მინიჭების კარგად გააზრებული და კონკურენტული პროცესი არის სამეცნიერო და სასწავლო ხარისხის გარანტი, ხოლო ტენუარის სისტემაზე გადასვლის აუცილებელი პირობაა ის, რომ გადასვლა მოხდეს უმტკივნეულოდ და შოკური თერაპიის გარეშე, რაც არ უნდა მოხდეს არსებული მეცნიერ-პედაგოგების აკადემიური კარიერის რისკის ფასად. ახალმა სისტემამ სტაბილურობა უნდა მოუტანოს ყველას.
ამავდროულად გვინდა გამოვხატოთ ჩვენი დამოკიდებულება ბოლო პერიოდში გავრცელებული ვარაუდებისადმი, რომელთა განხორციელებას შეუძლია რისკის ქვეშ დააყენოს მეცნიერების რეფორმა. არის საშიშროება რეფორმის კონცეფციის პროექტი არაერთგვაროვნად იქნას აღქმული ქართული სამეცნიერო საზოგადოების მიერ. იყოს მცდელობა ინსტიტუტების უნივერსიტეტებიდან გამოყოფის და მეცნიერებათა აკადემიის შემადგენლობაში დაბრუნების შესახებ, აგრეთვე საბჭოური მეცნიერებათა აკადემიის ახალი სახით აღდგენის შესახებ, რაც პრინციპულ წინააღმდეგობაში მოდის კონცეფციაში წარმოდგენილ იდეებთან. არ უნდა მოხდეს უნივერსიტეტებში პროფესორის მუდმივი პოზიციის შემოღება კონცეფციაში წარმოდგენილი ძირითადი პრინციპების გვერდის ავლით. მსგავსი მოსაზრებები გვაფიქრებინებს, რომ საზოგადოების ნაწილისთვის მისაღები შეიძლება გახდეს ძველი სისტემის რეაბილიტაცია, ან „ახალი“ სისტემის შექმნა წარმოდგენილი კონცეფციის ძირითადი პრინციპების დამახინჯების ხარჯზე, რაც დამღუპველი იქნება მომავალი ქართული მეცნიერებისთვის.
ერთი მხრივ მთავრობის მიერ გადაიდგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯები: ჩამოაყალიბა განათლებისა და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისია, რომელსაც სათავეში ჩაუყენა წარმატებული ქართველი მეცნიერები; განათლება და მეცნიერება გამოცხადდა პრიორიტეტულად და 2013 წლის ბიუჯეტში გაიზარდა დაფინასება. გულისტკივილით უნდა აღვნიშნოთ, რომ გაზრდილი საბიუჯეტო ფონდიდან (70 000 000 ლარი) მხოლოდ 5 000 000 ლარია გამოყოფილი მეცნიერების რეფორმისთვის, რაც ძალიან მცირეა მისი განხორციელებისთვის.
ცალკეული ინდივიდების სურვილის მიუხედავად ქვეყანაში ვერანაირი რეფორმა ვერ ჩატარდება, თუ არ იქნება სახელმწიფოს ნება ამ საკითხში. დღეისათვის რეალობა ისეთია, რომ მეცნიერების გადარჩენისათვის ყოველ დღეს აქვს მნიშვნელობა. რეფორმების არსებული ტემპი განსაკუთრებით უარყოფითად მოქმედებს ახალგაზრდა მეცნიერთა მდგომარეობაზე და იწვევს მათ გადინებას. არსებობს რეალური საშიშროება, რომ რეფორმების დროში გაწელვის შემთხვევაში ქვეყანაში აღარ დარჩება ქმედითი სამეცნიერო ჯგუფები, რომელთა გაძლიერებისთვისაც არის ჩაფიქრებული ეს რეფორმა. ამიტომ, ჩვენი თხოვნაა, დროულად დაიწყოს მეცნიერების რეფორმის კონცეფციით გათვალისწინებული ღონისძიებების გატარება და გამოინახოს ამისთვის აუცილებელი ფინანსური რესურსები. წინააღმდეგ შემთხვევაში ქართული მეცნიერება დარჩება მომავლის გარეშე.
მეცნიერთა ჯგუფი
1
შოთა ადამია
მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მთავარი მეცნიერ თანამშომელი.
2
ნინო წერეთელი
მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მთავარი მეცნიერ თანამშომელი.
3
ოთარ ვარაზანაშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მთავარი მეცნიერ თანამშომელი. ელ-ფოსტა:
4
მარიკა ტატიშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, სტუ ჰიდრომეტეოროლოგიის ინსტიტუტი, უფროსი მეცნიერ თანამშომელი.
5
გურამ ზაქარიაძე
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
6
თამარ ჩხოტუა
მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ ალ.ჯანელიძის გეოლოგიის ინსტიტუტი, უფროსი მეცნიერ თანამშომელი.
7
ვლადიმერ გუგუშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
8
ირაკლი შავიშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
9
რამაზ მიგინეიშვილი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“, გეოლოგი.
10
ალექსანდრე ჭაბუკიანი
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
11
დავით ზაქარაია
მეცნიერებათა დოქტორი, შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
12
ალექსანდრე ბუკია
შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“ გეოლოგი.
13
დიმიტრი ჯავახიძე
შპს „კავკასიის სამთო ჯგუფი“, გეოლოგი.
14
ნინო სადრაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
15
ალექსანდრე გვენცაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
16
ნინო გოგუაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
17
სოფიო ვეფხვაძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
18
ირინე ხვედელიძე
თსუ მ. ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერ თანამშრომელი.
19
ონისე ენუქიძე
თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, მეცნიერთანამშრომელი.
20
ვიქტორ ალანია
გეოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ მ.ნოდიას გეოფიზიკის ინსტიტუტი, გეოლოგიური ჯგუფის ხელმძღვანელი; საერთაშორისო ლითოსფეროს პროგრამის საქართველოს ნაციონალური კომიტეტის თავმჯდომარე.
სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრის ანალიზი განათლების რეფორმის კონცეფციასთან დაკავშირებით.
წინამდებარე წერილი შემუშავდა სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრის საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს შეხვედრაზე 2012 წლის 7 დეკემბერს
შესავალი
ჩვენ ინტერესითა და ყურადღებით გავეცანით გია დვალისა და მისი კოლეგების მიერ შემუშავებული კონცეფციის პირველად სამუშაო ვერსიას. კონცეფცია შეიცავს გასატარებელი რეფორმების მნიშვნელოვან ჩამონათვალს და საშუალებას იძლევა საჯაროდ იქნას განხილული საქართველოს მომავალი უმაღლესი განათლების ხარისხისა და ავტონომიის საკითხები. ჩვენ ვეხმაურებით ამ დოკუმენტს და საერთაშორისო თვალთახედვიდან გამომდინარე ჩვენ ვხედავთ რა მთელ რიგ ფაქტობრივ შეცდომებს და ასევე მათ ინტერპრეტაციას, რაც ნიშნავს, რომ შემოთავაზებული რეფორმები ვერ მოიტანს სასურველ შედეგებს.
როგორც საქართველოს მეგობრები, ჩვენ გპასუხობთ საჯარო დებატების ჭრილში საქართველოს უმაღლესი განათლების რეფორმების მომავალი სტრატეგიების შესახებ, რაც კონცეფციის ავტორების მოთხოვნაც არის.
პირველ რიგში, მოცემულობის სახით ვაკეთებთ დაშვებას, რომ ყველა ხელისუფლებამ, რომელსაც აქვს მწირი რესურსები განათლებისა და სხვა აუცილებელი საზოგადოებრივი სიკეთისთვის, უნდა უზრუნველყოს, რომ აღნიშნული რესურსები გამოყენებულ იქნას ქვეყნის ყველაზე მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი სიკეთისთვის. ეს დაშვება, თავის მხრივ, განსაზღვრავს იმ ძირითად მონაცემებს, რომელსაც დისკუსია უნდა ეფუძნებოდეს. (ასეთია ბიუჯეტის ლიმიტი, სრულ განაკვეთზე მომუშავე აკადემიური პერსონალის რაოდენობა, აკადემიური პერსონალისა და სტუდენტების სასურველი შეფარდების ინდიკატორები).
უნივერსიტეტების მისია 21-ე საუკუნეში
უნივერსიტეტის მისიის განაცხადი, როგორც წესი, მოიცავს უნივერსიტეტის როლს სწავლებასა და კვლევაში, და მის წვლილს საზოგადოების განვითარების საქმეში ეროვნულ, რეგიონულ, და საერთაშორისო დონეზე. მისიის განაცხადიდან გამომდინარეობს უნივერსიტეტის მიზნები და საშუალებები, რომელითაც ის პერიოდულად ირჩევს ამ მიზნების მისაღწევად. ერთ-ერთი ასეთი მიზანი შესაძლოა იყოს ის, რასაც კონცეფციის ავტორებმა აკადემიური საზოგადოების მისია უწოდეს „ცოდნის მიღება და გავრცელება", თუმცა უნივერსიტეტის როლი ასევე უნდა იყოს განათლება, კვლევა და საზოგადოების მსახურება (ადამიანური კაპიტალის ფორმირების თვალსაზრისით, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს ეკონომიკურ ზრდას; ანდა მოქალაქეობის შესახებ განათლების კუთხით, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს დემოკრატიის განვითარებას საქართველოში) იმ დონეზე, რის საშუალებასაც ამა თუ იმ ინსტიტუტის სპეციფიკა იძლევა, მისი ავტონომიისა და პროფესურისა და სტუდენტების აკადემიური დამოუკიდებლობის თვალსაზრისით; ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ აკადემიური თავისუფლება სტუდენტის სწავლისა და კვლევის განუყოფელი ნაწილია. უნივერსიტეტის წარმატებულობა უნდა განისაზღვროს იმის მიხედვით, თუ რამდენად შეეფერება მისი საქმიანობა მისსავე მიზანს: ჰარვარდის მიზანი განსხვავდება საზოგადოებრივი კოლეჯის მიზნისგან, თუმცა ორივე მათგანი შეიძლება იყოს წარმატებული. (განმარტებისთვის, ჩვენ არ ვეთანხმებით კონცეფციაში გაცხადებულ აზრს იმის შესახებ, რომ უნივერსიტეტის წარმატება განისაზღვრება მხოლოდ და მხოლოდ კვლევის ფარგლებში). ჩვენთვის ასევე ცხადია, რომ უნივერსიტეტის (ან ინსტიტუტის) წარმატება ქვემოდან ზემოთ იზრდება, და არა პირიქით, და მოითხოვს მეცნიერების კრიტიკულ მასას საერთაშორისო რეპუტაციის შესაქმნელად.
საქართველოს უმაღლესი განათლების სისტემის ზომა და ფორმა
კონცეფცია არაფერს ამბობს უმაღლესი განათლების სისტემის უპირველესი საკითხის - მისი სიდიდის და ფორმის შესახებ. აქ მთელი რიგი გადამწყვეტი მნიშვნელობის ფაქტორებია. პირველ რიგში, რამდენად დიდი უნდა იყოს სისტემა? სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრის კვლევის თანახმად, საქართველოში არსებობს უმაღლესი განათლების 57 დაწესებულება. ეს შესაფერისი რიცხვია? არის თუ არა პროფესურისა და სტუდენტების შეფარდება ოპტიმალური? არის თუ არა ბაკალავრიატის სტუდენტთა და სადოქტორო საფეხურის სტუდენტთა რიცხობრივი პროპორცია ადეკვატური?
ამ ინსტიტუტებიდან ბევრი კერძო დაწესებულებაა. როგორი კავშირი უნდა იყოს საზოგადოებრივ დაფინანსებაზე მყოფ უნივერსიტეტებსა და საქართველოს უმაღლესი განათლების კერძო სექტორს შორის? კერძო ინსტიტუტების სასწავლო გადასახადი დაურეგულირებელია. საზოგადოებრივი ინსტიტუტების გადასახადებს კი ზღვარი აქვს დაწესებული. ამან შესაძლოა საზოგადოებრივი ინსტიტუტები არახელსაყრელ კონკურენტულ მდგომარეობაში ჩააყენოს. უნდა მოხდეს თუ არა მათი სასწავლო გადასახადების დე-რეგულაცია?
არსებული 57 უმაღლესი განათლების დაწესებულებიდან 41 თბილისშია. ყველაზე პრესტიჟული საგანმანათლებლო დაწესებულებების რანჟირების კვალობაზე პირველი სამი მეოთხედი თბილისშია. სასურველია თუ არა ეს საქართველოს მოსახლეობის გადანაწილების გათვალისწინებით? როგორია განათლების შემდგომი სტრატეგია განვითარებისთვის - უმაღლესი სასწავლებელების სასურველი გადანაწილება დედაქალაქსა და რეგიონებში?
საგანმანათლებლო დაწესებულებების თბილისში თავმოყრამ შესაძლოა შექმნას მასშტაბის ეფექტი და კრიტიკული მასა ქვეყნის ინტელექტუალურ ცხოვრებაში. მეორეს მხრივ, შესაძლებლობებისა და რესურსების თანაბარმა გადანაწილებამ შესაძლოა უფრო ეფექტურად მოაგვაროს თანაბარი ხელმისაწვდომობის პრობლემა. რეგიონიდან ჩამოსულ სტუდენტს, რომელსაც უნდა თბილისის პრესტიჟულ დაწესებულებაში ისწავლოს, აქვს ძალიან მაღალი პირადი ხარჯი (საცხოვრებელი, კვება, სამგზავრო ხარჯები). თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ხშირად ოჯახს არ აქვს სახსრები გადაიხადოს აღნიშნული დანახარჯები, კარგმა სტუდენტებმა შესაძლოა ვერ მოახერხონ უკეთეს უნივერსიტეტებში სწავლა. რეგიონული უნივერსიტეტების გაუმჯობესებამ შესაძლოა დასწიოს აღნიშნული პირადი ხარჯები და მოაგვაროს უთანასწორობის პრობლემა. გარდა ამისა, თუ გავითვალისწინებთ უნივერსიტეტების როლს საზოგადოების ცხოვრებაში, რესურსების თანაბრად გადანაწილებამ შესაძლოა გააუმჯობესოს თბილისის გარეთ მცხოვრები საზოგადოების ცხოვრების ხარისხი.
და ბოლოს, არსებობს უნივერსიტეტებსა და პროფესიული განათლების დაწესებულებებს შორის რესურსების გადანაწილების საკითხი. ზოგიერთი ქვეყანა მცირე ყურადღებას უთმობს პროფესიულ განათლებას, ზოგი კი პირიქით, დიდ ძალისხმევას ანდომებს ამ საკითხს. უმაღლესი განათლების კონცეფციაში პროფესიული განათლების კომპონენტის უგულვებელყოფა არაგონივრულია. სავარაუდოდ, მას გაცილებით უფრო მაღალი დამატებითი ღირებულება აქვს ეკონომიკისთვის.
ამ საკითხების განხილვა საქართველოს უმაღლესი განათლების შესახებ საჯარო დისკუსიების დროს მოითხოვს მყარ და გამჭვირვალე მონაცემებს თბილისსა და რეგიონებს შორის რესურსების გადანაწილების, ასევე იმის შესახებ, თუ როგორ იხარჯება ფული უნივერსიტეტებში ამჟამად, რამდენია სტუდენტების რაოდენობა თითოეულ უნივერსიტეტში, ბაკალავრიატისა და მაგისტრატურის/დოქტორანტურის სტუდენტთა რაოდენობების შეფარდება, და უნივერსიტეტების ბიუჯეტებში როგორ არის გადანაწილებული ფინანსები და რესურსები სწავლებასა და კვლევას შორის.
ტენუარი და მმართველობის როლი
სრულიად ვეთანხმებით იმ მოსაზრებას, რომ მმართველობის სწორი სტრუქტურა უნივერსიტეტის ავტონომიურობისა და აკადემიური თავისუფლების გარანტიაა. ეს არ უდრის ტენუარის სისტემის შემოტანას, როგორც ამას კონცეფცია გვთავაზობს; ტენუარის სისტემა, როგორც აქაა განხილული, გვახსენებს საბჭოთა კავშირის დროს არსებულ აკადემიას, რომლის დისკრედიტაციაც მოგვიანებით იმ მიზეზით მოხდა, რომ ის ერთმანეთისგან აცალკევებდა კვლევასა და სწავლებას. მსგავსი სისტემები ჯერ კიდევ არსებობს საფრანგეთსა და გერმანიაში; ორივე ქვეყანა წლების განმავლობაში ცდილობს მათ შეცვლას. ჩრდილოეთ ამერიკის წამყვან უნივერსიტეტებში ტენუარის სისტემა აგრესიული პროცესია. მისი მიღება ძალიან ძნელია, ხოლო ვინც ტენუარს ვერ იღებს, კარგავს თანამდებობას; ისინი, ვინც ტენუარის სტატუსს იღებენ, მუდმივი შემოწმებების ქვეშ არიან. სიმართლეა ის, რომ ტენუარი ხელს უწყობს დამოუკიდებელ კვლევას, თუმცა ხშირ შემთხვევაში ის ქმნის ოლიგარქიას ან გერონტოკრატიას, რაც ზღუდავს კვლევის დაფინანსებას და სხვა საჭირო სიკეთეების შეზღუდვას ახალგაზრდა პროფესორების კვლევითი და სასწავლო კარიერისთვის . თავისთავად ტენუარის სისტემა არ წარმოადგენს ხარისხის გარანტიას. მაგალითად, 1987 წელს ბრიტანეთის უნივერსიტეტებში ტენუარის სისტემის გაუქმებამ ხელი შეუწყო კონკურენტუნარიან გარემოს ჩამოყალიბებას, რაც წარმოადგენს აკადემიური ხარისხი საუკეთესო გარანტიას.
უმაღლესი განათლების რეფორმები
საბჭოთა სისტემიდან პოსტ-საბჭოთა, მოგვიანებით კი თანამედროვე, 21 საუკუნის უნივერსიტეტებზე გარდასვლას ძალიან ცუდი შედეგი მოჰყვა ბევრი პოსტ-საბჭოთა ქვეყნისთვის. ჩვენ მივესალმებით ხისტ და პრინციპულ პოლიტიკას, რომელიც შემუშავდა საქართველოს დამოუკიდებლობის შემდგომ პერიოდში ძირფესვიანი რეფორმირების შესახებ. სწორედ ძირეული რეფორმა ქმნის სისტემის ჯანსაღი ზრდის საშუალებას, რასაც ქართველი ახალგზარდები იმსახურებენ, გარანტირებული უმაღლესი განათლების ინსტიტუტების არსებობით. საქართველოს მომავალი მოითხოვს მისი საოცრად მწირი რესურსების საუკეთესოდ გამოყენებას.
ფინანსური საკითხები
ამ ყველაფერს მივყავართ უნივერსიტეტების დაფინანსების საკითხამდე, რომელიც საერთოდ არ არის განხილული კონცეფციაში, თუმცა ის ფუნდამენტური საკითხია სისტემის ხარისხისა და სიცოცხლისუნარიანობისთვის. ერთი შეხედვითაც ნათელია, რომ კონცეფციაში შემოთავაზებული აქტივობების სრული პროგრამა სცდება ბევრი განვითარებული ქვეყნის ბიუჯეტსაც კი. საქართველოს რომ შევადაროთ, მაგალითად, ევროკავშირის ყველა ქვეყანას მოუწია გამკლავებოდა განათლების სისტემაში ბიუჯეტის მკაცრ შემცირებას, და მათი უნივერსიტეტების წარმატება დამოკიდებული გახდა თავად უნივერსიტეტების მოქნილობაზე და ადაპტაციის უნარზე, მოეზიდათ დაფინანსების დამატებითი წყაროები, უპირველეს ყოვლისა კი - კონკურენციაზე.
ჯანსაღ სისტემაში კონკურენცია საჭიროა როგორც გარეთ, სხვა ინსტიტუტებთან და საერთაშორისო დონორებთან მიმართებაში, ასევე შიგნით, უნივერსიტეტში სწავლისა თუ კვლევის სხვადასხვა მიმართულებებს შორის. აუცილებელია კარგად იყოს გააზრებული რესურსების სიმწირე და არჩევანი უნდა იყოს ნათელი, რომ მოხდეს სოციალური უკუგების მაქსიმიზაცია, ანუ შეიქმნას დამატებითი ღირებულება ქართული საზოგადოებისთვის. შეჭირვების დროს უნივერსიტეტებმა და მათში მომუშავე პერსონალმა უნდა გააცნობიერონ ბიუჯეტის, კადრების და აკადემიური და ადმინისტრაციული სტრატეგიები: რომ ფული არ არის საკმარისი ყველაფრისთვის, ხოლო ადგილის შენარჩუნებას მხოლოდ საუკეთესო შეძლებს. ამავე დროს, საჭიროა მხარდაჭერის ინოვაციური სისტემების შემუშავება იმ ხალხის დასახმარებლად, ვინც ადგილი უნდა დაუთმოს საერთაშორისო გამოცდილების მქონე ახალგაზრდა მეცნიერებს (მაგალითად, პენსიაში ადრეული გასვლის სქემა და სხვა სამსახურის მოძიებაში დახმარება). ფინანსური გამჭვირვალობა ასეთ მენეჯმენტს ხელს უწყობს, რაც თავის მხრივ იწვევს უნივერსიტეტის შიგნით რესურსების განაწილების ღია პროცესის წარმართვას.
ხარისხის მართვა და შეფასება
ხარისხის მართვის საქმეში პირველი ნაბიჯია იმის უზრუნველყოფა, რომ ახალი პროფესურის დაქირავება და დაწინაურება სწორი პროცესით მიმდინარეობს. სამუშაოს აღწერილობები უნდა დამტკიცდეს დეპარტამენტებისა და უნივერსიტეტის საბჭოს მიერ; დაქირავების კომისიაში უნდა შედიოდნენ გარეშე, უმჯობესია საერთაშორისო, ექსპერტები; უნდა არსებობდეს პრობაციის პერიოდი, სანამ მოხდება ამა თუ იმ პირის თანამდებობაზე დამტკიცება; ყოველწლიურად უნდა ხდებოდეს აკადემიური პერსონალის შეფასება დეპარტამენტის ხელმძღვანელის ან დეკანის/პროვოსტის მიერ, ასევე თითოეული დეპარტამენტის შეფასება ყოველ 3-5 წელიწადში როტაციის პრინციპით. თითოეულ უნივერსიტეტს მოწესრიგებული უნდა ჰქონდეს ხარისხის შემოწმების სისტემა ექსპერტების მიერ თვისებრივი შეფასების, ასევე ეფექტურობის ძირითადი მაჩვენებლებისა (KPI) და სტუდენტური შეფასების საფუძველზე. კიდევ ერთხელ ვიმეორებთ, რომ კონკურენცია, რომელიც დაფუძნებულია ინდივიდების, სასწავლო პროგრამების, დეპარტამენტების, კვლევის და ზოგადად ინსტიტუციური მენეჯმენტის შეფასებაზე, წარმოადგენს სწავლებისა და კვლევის ხარისხის საუკეთესო შესაძლო გარანტიას ხანგრძლივი დროის განმავლობაში (მნიშვნელოვანია დაფინანსების წყაროების განსაზღვრა ხარისხის მართვისა და აუდიტისთვის; რესურსების მობილიზება უნდა მოხდეს ან ცენტრალიზებულ, ან დეპარტამენტების დონეზე,).
აკადემიური თვითმმართველობა
უნივერსიტეტის ავტონომიურობის ცენტრალური საკითხი არის აკადემიური თვითმმართველობა - სტუდენტებისა და პროფესორების შერჩევა, პროგრამებისა და კურსების შინაარსი, შეფასებისა და გამოცდების ფორმები - ამ ყველაფერს აქვს თავისი ფასი, ხოლო ძალაუფლება ყოველთვის დაკავშირებულია ფინანსების განკარგვასთან. იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ფინანსური გადაწყვეტილებები, რომლებსაც გავლენა აქვს აკადემიურ საკითხებზე (სწავლება და კვლევა), მიიღება პროფესურის მიერ (რომელსაც ეხმარებიან პროფესიონალი ფინანსისტები ბიუჯეტსა და მასთან დაკავშირებულ საკითხებზე), უნივერსიტეტის დეპარტამენტთა საბჭოები, რომლებიც მოიაზრებიან კონცეფციაში, უნდა მიდიოდეს საერთო საუნივერსიტეტო, არჩეულ საბჭომდე, რომელსაც უხელმძღვანელებს რექტორი და სადაც ღიად იქნება განხილული ფინანსების გადანაწილების საკითხები. მხოლოდ ამ გზით შეძლებს პროფესურა გაიაზროს თუ რას ნიშნავს იყო დიდი უნივერსიტეტის შემადგენელი ნაწილი, და როგორ უნდა მოხდეს ზოგიერთების ინტერესების შეწირვა ყველას სასიკეთოდ. ერთმანეთს უნდა გაემიჯნოს უნივერსიტეტის მმართველობა და პირადი ავტონომია, ეს საკითხი საკმაოდ პრობლემატურია მსოფლიოს ყველა უნივერსიტეტში. თუმცა მეცნიერები ჭკვიანი ხალხია, და სრული ინფორმაციის ქონის შემთხვევაში, ისინი რაციონალურ დასკვნებს გამოიტანენ. თუ მათ მხოლოდ ამბის ნაწილს მოვუყვებით, ისინი მხოლოდ საკუთარი ინტერესების დაცვას შეეცდებიან.
კვლევითი ინსტიტუტების ადგილი
საქართველომ სწორი გზა აირჩია, როდესაც კვლევითი ინსტიტუტები უნივერსიტეტების ფარგლებს შიგნით მოაქცია, ამით ხელი შეუწყო მნიშვნელოვანი პრინციპის დამკვიდრებას, რომ სწავლება და კვლევა განუყოფელი ნაწილებია, და საშუალება მისცა სტუდენტებს შეესწავლათ სამეცნიერო მეთოდოლოგია სწავლის დასაწყისშივე. ეს არის საყოველთაოდ ცნობილი და ფართოდ გავრცელებული მიდგომა მსოფლიოს უმაღლესი განათლების სისტემებში, ხოლო იმ ქვეყნებს, რომლებიც ინარჩუნებენ დამოუკიდებელი უნივერსიტეტებისა და კვლევითი ინსტიტუტების ცალ-ცალკე თანაარსებობას, მძიმე მუშაობა უწევთ ასეთი გაყოფით გამოწვეული პრობლემების მოსაგვარებლად. თუ გავითვალისწინებთ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში მუდმივად მზარდ ხარჯებს, კვლევის უნივერსიტეტებში განვითარება არის ერთადერთი გზა, რომელიც საშუალებას აძლევს უნივერსიტეტს შეიძინოს აღჭურვილობა და ლაბორატორიებისთვის საჭირო სხვა საგნები, როგორც კვლევისთვის ისე სწავლებისთვის. გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ უნივერსიტეტების რექტორებმა ინიციატივა საკუთარ თავზე აიღონ და დაიწყონ მუშაობა კოლეგებთან კვლევითი ინსტიტუტებიდან რათა განსაზღვრონ მომავალი თანამშრომლობის სფეროები და შეიმუშაონ უნივერსიტეტის ბიუჯეტიდან გამოყოფილი დაფინანსების სათანადო მეთოდები. ასეთი ინტეგრაციის პროცესი წარმოადგენს დიდ შესაძლებლობას ორივე მხარისთვის; სამინისტროს კი ექნება შესაძლებლობა მონახოს მცირე თანხები, რითაც წაახალისებს მსგავსი ინტეგრაციის საუკეთესო მოდელებს, განსაკუთრებით კი იმათ, სადაც სტუდენტები აქტიურად იქნებიან ჩართული.
გარდამავალი პროცესი
ჩვენ გვესმის, რომ საქართველოში გავრცელებულია აზრი, რომ უნდა მოხდეს უმაღლესი განათლების არსებული მიზნებისა და სტრუქტურების გადახედვა შეცვლილი გარემოს, დროის და იმ ფინანსური ლიმიტების გათვალისწინებით რომელიც ახლაა. ეს ნამდვილად არ არის ადვილი. მხოლოდ ობიექტურ საფუძვლის გააზრება, რომელიც მიგვიყვანს სანდო გადაწყვეტილებამდე უზრუნველყოფს წარმატებას. შევნიშნეთ, რომ კონცეფცია არაფერს ამბობს კვლევის დახმარების მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტის - კონკურენტული სრულყოფილების შესახებ გარეშე დაფინანსების, მაგალითად უცხოურ უნივერსიტეტებთან თანამშრომლობით ევროკავშირის ფულის მოსაპოვებლად. მიგვაჩნია, რომ მნიშვნელოვანია განისაზღვროს ის სფეროები, რომლებშიც საქართველოს აქვს შედარებითი უპირატესობა (ამის დადგენა შესაძლებელია თუ გავაანალიზებთ რომელი სფეროები ფინანსდებოდა ყველაზე მეტად ბოლო 5 წლის განმავლობაში უცხოელი დონორების მიერ).
ასევე შევნიშნეთ, რომ პერსონალისა და სტუდენტების რიცხობრივი შეფარდება ძალიან დაბალ დონეზეა ზღვართან და ამ შეფარდების აწევა შესაძლებელია პროფესურის პენსიაში გასვლის შემდეგ, რათა მოხდეს ამ რიცხვების გათანაბრება მსოფლიოს უნივერსიტეტებში მიღებულ წესთან; ამის მსგავსად, მაღალია ადმინისტრაციული პერსონალის რაოდენობაც, რომლის შემცირებაც შესაძლებელია პროგრესულად, პერსონალის სხვა არსებულ თანამდებობებზე გადანაწილებით.
უნდა მოხდეს დანაზოგების გამოყენება იმ ახალგაზრდა პროფესურის აკადემიური ხელფასების გაზრდისთვის, რომელთა დაქირავებაც მოხდა ახალი მკაცრი შერჩევის პროცესით, რომელიც საერთაშორისო კონკურენციის პრინციპების დაცვით ჩატარდა; შემდეგ კი ამ კადრებს ხშირად სთავაზობენ შეიტანონ განაცხადი დაწინაურებაზე, რომელიც ასევე არის საუნივერსიტეტო შიდა პროცესი. მსგავსი პროცედურა ყოველწლიურად უნდა ტარდებოდეს უნივერსიტეტში, რომ ყველაზე მაღალი ხარისხის შენარჩუნება მოხდეს უნივერსიტეტის ყველა ფაკულტეტზე.
არსებულ პერსონალს ასევე უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა განაცხადი შეიტანოს დაწინაურებაზე იმავე სტანდარტის კონკურსში, რომელიც მოიცავს სტუდენტებისა და საერთაშორისო კოლეგების შეფასებას, პუბლიკაციების ჩამონათვალს (უმჯობესია რეფერირებულ ჟურნალებში), მოპოვებულ გრანტებს, გარეშე ექსპერტების მიერ გაცემულ სარეკომენდაციო წერილებს, რომელთა გაგზავნაც პირდაპირი წესით მოხდება დაწინაურების კომისიისა ან რექტორთან. თუ არ მოხდება ამ პროფესორების დაწინაურება, დაქირავებული პერსონალი არ დაკარგავენ სამსახურს, არამედ პირიქით, სურვილის შემთხვევაში გააგრძელებენ იმავე დონეზე იგივე ხელფასით მუშაობას მანამ, სანამ არ გავლენ პენსიაში. დაწინაურება იძლება საშუალებას ყველა პროფესორმა მიიღოს მონაწილეობა კონკურსში იმ სასათბურე მდგომარეობის თავიდან აცილებით, რომელშიც ადამიანს ტენუარის პრინციპი აყენებს.
დასკვნის სახით, გვინდა მივესალმოთ კონცეფციის ავტორებს ასეთი უკიდურესად მნიშვნელოვანი დებატების წამოწყებისთვის უმაღლესი განათლების საკითხებზე. მიუხედავად ამისა, ტენუარის სისტემაზე ასეთი მძლავრი კონცენტრაციით და კვლევის გარშემო ფინანსური და გადაწყვეტილებების მიმღები სტრუქტურების მობილიზებით, კონცეფცია უგულებელყოფს სწავლების ცენტრალურ ადგილს უმაღლეს განათლებაში, და სათანადოდ არ აფასებს უნივერსიტეტის როლს ქვეყნის მომავლის მშენებლობაში. მას ასევე სჭირდება საჯარო სექტორის მიერ დაფინანსების შესაძლებლობების უფრო მეტად პრაქტიკული ანალიზი. მძიმე არჩევანი უნდა იქნას გაკეთებული კონკურენტულ მოთხოვნებს შორის შეზღუდული რესურსების გათვალისწინებით. ხოლო პრიორიტეტები ისე უნდა შეირჩეს, რომ მაქსიმალური სიკეთე მოუტანოს ქართულ საზოგადოებას.
ამ წერილის ავტორები მოხარულები ვიქნებით, სურვილის შემთხვევაში, გავაგრძელოთ კონსულტაციები კონცეფციის შემდგომი დახვეწის ეტაპზეც.
პროფესორი ლუი მაიო, მონრეალის უნივერსიტეტი, კანადა
კანადის სამეფო საზოგადოების მკვლევარი და მონრეალის უნივერსიტეტის სოცილოგიის მიმართულების პროფესორ ემერიტუსი. იყო მონრეალის უნივერსიტეტის სამაგისტრო და სადოქტორო სწავლების დეკანი და ვიცე-რექტორი. არის 100 მეტი წიგნისა და სტატიის ავტორი სოციალური მოძრაობების, სოციალური კლასების, სამეცნიერო ორგანიზაციებისა და საზოგადოებების, უნივერსიტეტებისა და სამაგისტრო/სადოქტორო სწავლებების შესახებ. იყო ამ მიმართულებებით სხვადასხვა კომიტეტების ხელმძღვანელი: კვლევების კანადის ინსტიტუტი, სამაგისტრო და სადოქტორო სწავლების კანადის ასოციაცია, აშშ-ს სამაგისტრო და სადოქტორო უმაღლესი სკოლის საბჭო და კვლევის ეროვნული საბჭო (დოქტურანტურის ხარისხის შეფასების მეთოდოლოგიური კომიტეტი), კვებეკის უნივერსიტეტების საბჭო, კვებეკის სამაგისტრო და სადოქტორო სწავლების დეკანთა ასოციაცია, სოციალურ მეცნიერებათა კანადის ფონდი.
ენ ლონსდეილი, კემბრიჯის უნივერსიტეტი, დიდი ბრიტანეთი
(CBE, MA) 1996-2008 წლებში იყო კემბრიჯის უნივერსიტეტის ნიუ ჰოლის კოლეჯის (ამჟამად მიურეი ედუარდსის კოლეჯი) პრეზიდენტი. 1998-2003 წლებში იყო კემბრიჯის უნივერსიტეტის ვიცე-კანცლერის თანაშემწე, ხოლო 2008 წელს - ვიცე-კანცლერის მოადგილე. 1993 წლიდან ცენტრალური ევროპის უნივერსიტეტის გენერალური მდივანი ბუდაპეშტში, პრაღასა და ვარშავაში. უნივერსიტეტის მართვისა და მენეჯმენტის საკითხებზე მუშაობდა ევროპას, ამერიკას, ჩინეთს, აფრიკასა და ახლო აღმოსავლეთშიამჟამად ენ ლონსდეილი არის კემბრიჯის უნივერსიტეტის უმაღლესი აღმასრულებლის მოადგილე და ლტოლვილ აკადემიკოსთა დახმარების საბჭოს თავმჯდომარე (CARA) დიდ ბრიტანეთში. ის ასევე არის ვილნიუსის ევროპული ჰუმანიტარული უნივერსიტეტის ნდობით აღჭურვილი პირი (2004 წელს პრეზიდენტ ლუკაშენკოს მიერ მინსკში არსებული იმავე უნივერსიტეტის დახურვის შემდეგ), და ნაზარბაევის უნივერსიტეტის დამფუძნებელი პროვოსტი, ყაზახეთი.
პროფესორი როლანდ დენროიტერი, ვესტმინსტერის უნივერსიტეტი, დიდი ბრიტანეთი
ვესტმინისტერის უნივერსიტეტის პოლიტიკისა და საერთაშორისო ურთოერთობების დეპარტამენტის ხელმძღვანელი. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთოერთობების მიმართულების საერთაშორისო მრჩეველი. სხვადასხვა დროს იყო ედინბურგის უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთიერთობების პროფესორი, უსაფრთხოების პოლიტიკის ჟენევის ცენტრის წევრი, და სტრატეგიული კვლევების საერთაშორისო ინსტიტუტის ასოცირებული მკვლევარი.
თბილისი
09/12/12
შესავალი
ჩვენ ინტერესითა და ყურადღებით გავეცანით გია დვალისა და მისი კოლეგების მიერ შემუშავებული კონცეფციის პირველად სამუშაო ვერსიას. კონცეფცია შეიცავს გასატარებელი რეფორმების მნიშვნელოვან ჩამონათვალს და საშუალებას იძლევა საჯაროდ იქნას განხილული საქართველოს მომავალი უმაღლესი განათლების ხარისხისა და ავტონომიის საკითხები. ჩვენ ვეხმაურებით ამ დოკუმენტს და საერთაშორისო თვალთახედვიდან გამომდინარე ჩვენ ვხედავთ რა მთელ რიგ ფაქტობრივ შეცდომებს და ასევე მათ ინტერპრეტაციას, რაც ნიშნავს, რომ შემოთავაზებული რეფორმები ვერ მოიტანს სასურველ შედეგებს.
როგორც საქართველოს მეგობრები, ჩვენ გპასუხობთ საჯარო დებატების ჭრილში საქართველოს უმაღლესი განათლების რეფორმების მომავალი სტრატეგიების შესახებ, რაც კონცეფციის ავტორების მოთხოვნაც არის.
პირველ რიგში, მოცემულობის სახით ვაკეთებთ დაშვებას, რომ ყველა ხელისუფლებამ, რომელსაც აქვს მწირი რესურსები განათლებისა და სხვა აუცილებელი საზოგადოებრივი სიკეთისთვის, უნდა უზრუნველყოს, რომ აღნიშნული რესურსები გამოყენებულ იქნას ქვეყნის ყველაზე მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი სიკეთისთვის. ეს დაშვება, თავის მხრივ, განსაზღვრავს იმ ძირითად მონაცემებს, რომელსაც დისკუსია უნდა ეფუძნებოდეს. (ასეთია ბიუჯეტის ლიმიტი, სრულ განაკვეთზე მომუშავე აკადემიური პერსონალის რაოდენობა, აკადემიური პერსონალისა და სტუდენტების სასურველი შეფარდების ინდიკატორები).
უნივერსიტეტების მისია 21-ე საუკუნეში
უნივერსიტეტის მისიის განაცხადი, როგორც წესი, მოიცავს უნივერსიტეტის როლს სწავლებასა და კვლევაში, და მის წვლილს საზოგადოების განვითარების საქმეში ეროვნულ, რეგიონულ, და საერთაშორისო დონეზე. მისიის განაცხადიდან გამომდინარეობს უნივერსიტეტის მიზნები და საშუალებები, რომელითაც ის პერიოდულად ირჩევს ამ მიზნების მისაღწევად. ერთ-ერთი ასეთი მიზანი შესაძლოა იყოს ის, რასაც კონცეფციის ავტორებმა აკადემიური საზოგადოების მისია უწოდეს „ცოდნის მიღება და გავრცელება", თუმცა უნივერსიტეტის როლი ასევე უნდა იყოს განათლება, კვლევა და საზოგადოების მსახურება (ადამიანური კაპიტალის ფორმირების თვალსაზრისით, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს ეკონომიკურ ზრდას; ანდა მოქალაქეობის შესახებ განათლების კუთხით, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს დემოკრატიის განვითარებას საქართველოში) იმ დონეზე, რის საშუალებასაც ამა თუ იმ ინსტიტუტის სპეციფიკა იძლევა, მისი ავტონომიისა და პროფესურისა და სტუდენტების აკადემიური დამოუკიდებლობის თვალსაზრისით; ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ აკადემიური თავისუფლება სტუდენტის სწავლისა და კვლევის განუყოფელი ნაწილია. უნივერსიტეტის წარმატებულობა უნდა განისაზღვროს იმის მიხედვით, თუ რამდენად შეეფერება მისი საქმიანობა მისსავე მიზანს: ჰარვარდის მიზანი განსხვავდება საზოგადოებრივი კოლეჯის მიზნისგან, თუმცა ორივე მათგანი შეიძლება იყოს წარმატებული. (განმარტებისთვის, ჩვენ არ ვეთანხმებით კონცეფციაში გაცხადებულ აზრს იმის შესახებ, რომ უნივერსიტეტის წარმატება განისაზღვრება მხოლოდ და მხოლოდ კვლევის ფარგლებში). ჩვენთვის ასევე ცხადია, რომ უნივერსიტეტის (ან ინსტიტუტის) წარმატება ქვემოდან ზემოთ იზრდება, და არა პირიქით, და მოითხოვს მეცნიერების კრიტიკულ მასას საერთაშორისო რეპუტაციის შესაქმნელად.
საქართველოს უმაღლესი განათლების სისტემის ზომა და ფორმა
კონცეფცია არაფერს ამბობს უმაღლესი განათლების სისტემის უპირველესი საკითხის - მისი სიდიდის და ფორმის შესახებ. აქ მთელი რიგი გადამწყვეტი მნიშვნელობის ფაქტორებია. პირველ რიგში, რამდენად დიდი უნდა იყოს სისტემა? სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრის კვლევის თანახმად, საქართველოში არსებობს უმაღლესი განათლების 57 დაწესებულება. ეს შესაფერისი რიცხვია? არის თუ არა პროფესურისა და სტუდენტების შეფარდება ოპტიმალური? არის თუ არა ბაკალავრიატის სტუდენტთა და სადოქტორო საფეხურის სტუდენტთა რიცხობრივი პროპორცია ადეკვატური?
ამ ინსტიტუტებიდან ბევრი კერძო დაწესებულებაა. როგორი კავშირი უნდა იყოს საზოგადოებრივ დაფინანსებაზე მყოფ უნივერსიტეტებსა და საქართველოს უმაღლესი განათლების კერძო სექტორს შორის? კერძო ინსტიტუტების სასწავლო გადასახადი დაურეგულირებელია. საზოგადოებრივი ინსტიტუტების გადასახადებს კი ზღვარი აქვს დაწესებული. ამან შესაძლოა საზოგადოებრივი ინსტიტუტები არახელსაყრელ კონკურენტულ მდგომარეობაში ჩააყენოს. უნდა მოხდეს თუ არა მათი სასწავლო გადასახადების დე-რეგულაცია?
არსებული 57 უმაღლესი განათლების დაწესებულებიდან 41 თბილისშია. ყველაზე პრესტიჟული საგანმანათლებლო დაწესებულებების რანჟირების კვალობაზე პირველი სამი მეოთხედი თბილისშია. სასურველია თუ არა ეს საქართველოს მოსახლეობის გადანაწილების გათვალისწინებით? როგორია განათლების შემდგომი სტრატეგია განვითარებისთვის - უმაღლესი სასწავლებელების სასურველი გადანაწილება დედაქალაქსა და რეგიონებში?
საგანმანათლებლო დაწესებულებების თბილისში თავმოყრამ შესაძლოა შექმნას მასშტაბის ეფექტი და კრიტიკული მასა ქვეყნის ინტელექტუალურ ცხოვრებაში. მეორეს მხრივ, შესაძლებლობებისა და რესურსების თანაბარმა გადანაწილებამ შესაძლოა უფრო ეფექტურად მოაგვაროს თანაბარი ხელმისაწვდომობის პრობლემა. რეგიონიდან ჩამოსულ სტუდენტს, რომელსაც უნდა თბილისის პრესტიჟულ დაწესებულებაში ისწავლოს, აქვს ძალიან მაღალი პირადი ხარჯი (საცხოვრებელი, კვება, სამგზავრო ხარჯები). თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ხშირად ოჯახს არ აქვს სახსრები გადაიხადოს აღნიშნული დანახარჯები, კარგმა სტუდენტებმა შესაძლოა ვერ მოახერხონ უკეთეს უნივერსიტეტებში სწავლა. რეგიონული უნივერსიტეტების გაუმჯობესებამ შესაძლოა დასწიოს აღნიშნული პირადი ხარჯები და მოაგვაროს უთანასწორობის პრობლემა. გარდა ამისა, თუ გავითვალისწინებთ უნივერსიტეტების როლს საზოგადოების ცხოვრებაში, რესურსების თანაბრად გადანაწილებამ შესაძლოა გააუმჯობესოს თბილისის გარეთ მცხოვრები საზოგადოების ცხოვრების ხარისხი.
და ბოლოს, არსებობს უნივერსიტეტებსა და პროფესიული განათლების დაწესებულებებს შორის რესურსების გადანაწილების საკითხი. ზოგიერთი ქვეყანა მცირე ყურადღებას უთმობს პროფესიულ განათლებას, ზოგი კი პირიქით, დიდ ძალისხმევას ანდომებს ამ საკითხს. უმაღლესი განათლების კონცეფციაში პროფესიული განათლების კომპონენტის უგულვებელყოფა არაგონივრულია. სავარაუდოდ, მას გაცილებით უფრო მაღალი დამატებითი ღირებულება აქვს ეკონომიკისთვის.
ამ საკითხების განხილვა საქართველოს უმაღლესი განათლების შესახებ საჯარო დისკუსიების დროს მოითხოვს მყარ და გამჭვირვალე მონაცემებს თბილისსა და რეგიონებს შორის რესურსების გადანაწილების, ასევე იმის შესახებ, თუ როგორ იხარჯება ფული უნივერსიტეტებში ამჟამად, რამდენია სტუდენტების რაოდენობა თითოეულ უნივერსიტეტში, ბაკალავრიატისა და მაგისტრატურის/დოქტორანტურის სტუდენტთა რაოდენობების შეფარდება, და უნივერსიტეტების ბიუჯეტებში როგორ არის გადანაწილებული ფინანსები და რესურსები სწავლებასა და კვლევას შორის.
ტენუარი და მმართველობის როლი
სრულიად ვეთანხმებით იმ მოსაზრებას, რომ მმართველობის სწორი სტრუქტურა უნივერსიტეტის ავტონომიურობისა და აკადემიური თავისუფლების გარანტიაა. ეს არ უდრის ტენუარის სისტემის შემოტანას, როგორც ამას კონცეფცია გვთავაზობს; ტენუარის სისტემა, როგორც აქაა განხილული, გვახსენებს საბჭოთა კავშირის დროს არსებულ აკადემიას, რომლის დისკრედიტაციაც მოგვიანებით იმ მიზეზით მოხდა, რომ ის ერთმანეთისგან აცალკევებდა კვლევასა და სწავლებას. მსგავსი სისტემები ჯერ კიდევ არსებობს საფრანგეთსა და გერმანიაში; ორივე ქვეყანა წლების განმავლობაში ცდილობს მათ შეცვლას. ჩრდილოეთ ამერიკის წამყვან უნივერსიტეტებში ტენუარის სისტემა აგრესიული პროცესია. მისი მიღება ძალიან ძნელია, ხოლო ვინც ტენუარს ვერ იღებს, კარგავს თანამდებობას; ისინი, ვინც ტენუარის სტატუსს იღებენ, მუდმივი შემოწმებების ქვეშ არიან. სიმართლეა ის, რომ ტენუარი ხელს უწყობს დამოუკიდებელ კვლევას, თუმცა ხშირ შემთხვევაში ის ქმნის ოლიგარქიას ან გერონტოკრატიას, რაც ზღუდავს კვლევის დაფინანსებას და სხვა საჭირო სიკეთეების შეზღუდვას ახალგაზრდა პროფესორების კვლევითი და სასწავლო კარიერისთვის . თავისთავად ტენუარის სისტემა არ წარმოადგენს ხარისხის გარანტიას. მაგალითად, 1987 წელს ბრიტანეთის უნივერსიტეტებში ტენუარის სისტემის გაუქმებამ ხელი შეუწყო კონკურენტუნარიან გარემოს ჩამოყალიბებას, რაც წარმოადგენს აკადემიური ხარისხი საუკეთესო გარანტიას.
უმაღლესი განათლების რეფორმები
საბჭოთა სისტემიდან პოსტ-საბჭოთა, მოგვიანებით კი თანამედროვე, 21 საუკუნის უნივერსიტეტებზე გარდასვლას ძალიან ცუდი შედეგი მოჰყვა ბევრი პოსტ-საბჭოთა ქვეყნისთვის. ჩვენ მივესალმებით ხისტ და პრინციპულ პოლიტიკას, რომელიც შემუშავდა საქართველოს დამოუკიდებლობის შემდგომ პერიოდში ძირფესვიანი რეფორმირების შესახებ. სწორედ ძირეული რეფორმა ქმნის სისტემის ჯანსაღი ზრდის საშუალებას, რასაც ქართველი ახალგზარდები იმსახურებენ, გარანტირებული უმაღლესი განათლების ინსტიტუტების არსებობით. საქართველოს მომავალი მოითხოვს მისი საოცრად მწირი რესურსების საუკეთესოდ გამოყენებას.
ფინანსური საკითხები
ამ ყველაფერს მივყავართ უნივერსიტეტების დაფინანსების საკითხამდე, რომელიც საერთოდ არ არის განხილული კონცეფციაში, თუმცა ის ფუნდამენტური საკითხია სისტემის ხარისხისა და სიცოცხლისუნარიანობისთვის. ერთი შეხედვითაც ნათელია, რომ კონცეფციაში შემოთავაზებული აქტივობების სრული პროგრამა სცდება ბევრი განვითარებული ქვეყნის ბიუჯეტსაც კი. საქართველოს რომ შევადაროთ, მაგალითად, ევროკავშირის ყველა ქვეყანას მოუწია გამკლავებოდა განათლების სისტემაში ბიუჯეტის მკაცრ შემცირებას, და მათი უნივერსიტეტების წარმატება დამოკიდებული გახდა თავად უნივერსიტეტების მოქნილობაზე და ადაპტაციის უნარზე, მოეზიდათ დაფინანსების დამატებითი წყაროები, უპირველეს ყოვლისა კი - კონკურენციაზე.
ჯანსაღ სისტემაში კონკურენცია საჭიროა როგორც გარეთ, სხვა ინსტიტუტებთან და საერთაშორისო დონორებთან მიმართებაში, ასევე შიგნით, უნივერსიტეტში სწავლისა თუ კვლევის სხვადასხვა მიმართულებებს შორის. აუცილებელია კარგად იყოს გააზრებული რესურსების სიმწირე და არჩევანი უნდა იყოს ნათელი, რომ მოხდეს სოციალური უკუგების მაქსიმიზაცია, ანუ შეიქმნას დამატებითი ღირებულება ქართული საზოგადოებისთვის. შეჭირვების დროს უნივერსიტეტებმა და მათში მომუშავე პერსონალმა უნდა გააცნობიერონ ბიუჯეტის, კადრების და აკადემიური და ადმინისტრაციული სტრატეგიები: რომ ფული არ არის საკმარისი ყველაფრისთვის, ხოლო ადგილის შენარჩუნებას მხოლოდ საუკეთესო შეძლებს. ამავე დროს, საჭიროა მხარდაჭერის ინოვაციური სისტემების შემუშავება იმ ხალხის დასახმარებლად, ვინც ადგილი უნდა დაუთმოს საერთაშორისო გამოცდილების მქონე ახალგაზრდა მეცნიერებს (მაგალითად, პენსიაში ადრეული გასვლის სქემა და სხვა სამსახურის მოძიებაში დახმარება). ფინანსური გამჭვირვალობა ასეთ მენეჯმენტს ხელს უწყობს, რაც თავის მხრივ იწვევს უნივერსიტეტის შიგნით რესურსების განაწილების ღია პროცესის წარმართვას.
ხარისხის მართვა და შეფასება
ხარისხის მართვის საქმეში პირველი ნაბიჯია იმის უზრუნველყოფა, რომ ახალი პროფესურის დაქირავება და დაწინაურება სწორი პროცესით მიმდინარეობს. სამუშაოს აღწერილობები უნდა დამტკიცდეს დეპარტამენტებისა და უნივერსიტეტის საბჭოს მიერ; დაქირავების კომისიაში უნდა შედიოდნენ გარეშე, უმჯობესია საერთაშორისო, ექსპერტები; უნდა არსებობდეს პრობაციის პერიოდი, სანამ მოხდება ამა თუ იმ პირის თანამდებობაზე დამტკიცება; ყოველწლიურად უნდა ხდებოდეს აკადემიური პერსონალის შეფასება დეპარტამენტის ხელმძღვანელის ან დეკანის/პროვოსტის მიერ, ასევე თითოეული დეპარტამენტის შეფასება ყოველ 3-5 წელიწადში როტაციის პრინციპით. თითოეულ უნივერსიტეტს მოწესრიგებული უნდა ჰქონდეს ხარისხის შემოწმების სისტემა ექსპერტების მიერ თვისებრივი შეფასების, ასევე ეფექტურობის ძირითადი მაჩვენებლებისა (KPI) და სტუდენტური შეფასების საფუძველზე. კიდევ ერთხელ ვიმეორებთ, რომ კონკურენცია, რომელიც დაფუძნებულია ინდივიდების, სასწავლო პროგრამების, დეპარტამენტების, კვლევის და ზოგადად ინსტიტუციური მენეჯმენტის შეფასებაზე, წარმოადგენს სწავლებისა და კვლევის ხარისხის საუკეთესო შესაძლო გარანტიას ხანგრძლივი დროის განმავლობაში (მნიშვნელოვანია დაფინანსების წყაროების განსაზღვრა ხარისხის მართვისა და აუდიტისთვის; რესურსების მობილიზება უნდა მოხდეს ან ცენტრალიზებულ, ან დეპარტამენტების დონეზე,).
აკადემიური თვითმმართველობა
უნივერსიტეტის ავტონომიურობის ცენტრალური საკითხი არის აკადემიური თვითმმართველობა - სტუდენტებისა და პროფესორების შერჩევა, პროგრამებისა და კურსების შინაარსი, შეფასებისა და გამოცდების ფორმები - ამ ყველაფერს აქვს თავისი ფასი, ხოლო ძალაუფლება ყოველთვის დაკავშირებულია ფინანსების განკარგვასთან. იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ფინანსური გადაწყვეტილებები, რომლებსაც გავლენა აქვს აკადემიურ საკითხებზე (სწავლება და კვლევა), მიიღება პროფესურის მიერ (რომელსაც ეხმარებიან პროფესიონალი ფინანსისტები ბიუჯეტსა და მასთან დაკავშირებულ საკითხებზე), უნივერსიტეტის დეპარტამენტთა საბჭოები, რომლებიც მოიაზრებიან კონცეფციაში, უნდა მიდიოდეს საერთო საუნივერსიტეტო, არჩეულ საბჭომდე, რომელსაც უხელმძღვანელებს რექტორი და სადაც ღიად იქნება განხილული ფინანსების გადანაწილების საკითხები. მხოლოდ ამ გზით შეძლებს პროფესურა გაიაზროს თუ რას ნიშნავს იყო დიდი უნივერსიტეტის შემადგენელი ნაწილი, და როგორ უნდა მოხდეს ზოგიერთების ინტერესების შეწირვა ყველას სასიკეთოდ. ერთმანეთს უნდა გაემიჯნოს უნივერსიტეტის მმართველობა და პირადი ავტონომია, ეს საკითხი საკმაოდ პრობლემატურია მსოფლიოს ყველა უნივერსიტეტში. თუმცა მეცნიერები ჭკვიანი ხალხია, და სრული ინფორმაციის ქონის შემთხვევაში, ისინი რაციონალურ დასკვნებს გამოიტანენ. თუ მათ მხოლოდ ამბის ნაწილს მოვუყვებით, ისინი მხოლოდ საკუთარი ინტერესების დაცვას შეეცდებიან.
კვლევითი ინსტიტუტების ადგილი
საქართველომ სწორი გზა აირჩია, როდესაც კვლევითი ინსტიტუტები უნივერსიტეტების ფარგლებს შიგნით მოაქცია, ამით ხელი შეუწყო მნიშვნელოვანი პრინციპის დამკვიდრებას, რომ სწავლება და კვლევა განუყოფელი ნაწილებია, და საშუალება მისცა სტუდენტებს შეესწავლათ სამეცნიერო მეთოდოლოგია სწავლის დასაწყისშივე. ეს არის საყოველთაოდ ცნობილი და ფართოდ გავრცელებული მიდგომა მსოფლიოს უმაღლესი განათლების სისტემებში, ხოლო იმ ქვეყნებს, რომლებიც ინარჩუნებენ დამოუკიდებელი უნივერსიტეტებისა და კვლევითი ინსტიტუტების ცალ-ცალკე თანაარსებობას, მძიმე მუშაობა უწევთ ასეთი გაყოფით გამოწვეული პრობლემების მოსაგვარებლად. თუ გავითვალისწინებთ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში მუდმივად მზარდ ხარჯებს, კვლევის უნივერსიტეტებში განვითარება არის ერთადერთი გზა, რომელიც საშუალებას აძლევს უნივერსიტეტს შეიძინოს აღჭურვილობა და ლაბორატორიებისთვის საჭირო სხვა საგნები, როგორც კვლევისთვის ისე სწავლებისთვის. გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ უნივერსიტეტების რექტორებმა ინიციატივა საკუთარ თავზე აიღონ და დაიწყონ მუშაობა კოლეგებთან კვლევითი ინსტიტუტებიდან რათა განსაზღვრონ მომავალი თანამშრომლობის სფეროები და შეიმუშაონ უნივერსიტეტის ბიუჯეტიდან გამოყოფილი დაფინანსების სათანადო მეთოდები. ასეთი ინტეგრაციის პროცესი წარმოადგენს დიდ შესაძლებლობას ორივე მხარისთვის; სამინისტროს კი ექნება შესაძლებლობა მონახოს მცირე თანხები, რითაც წაახალისებს მსგავსი ინტეგრაციის საუკეთესო მოდელებს, განსაკუთრებით კი იმათ, სადაც სტუდენტები აქტიურად იქნებიან ჩართული.
გარდამავალი პროცესი
ჩვენ გვესმის, რომ საქართველოში გავრცელებულია აზრი, რომ უნდა მოხდეს უმაღლესი განათლების არსებული მიზნებისა და სტრუქტურების გადახედვა შეცვლილი გარემოს, დროის და იმ ფინანსური ლიმიტების გათვალისწინებით რომელიც ახლაა. ეს ნამდვილად არ არის ადვილი. მხოლოდ ობიექტურ საფუძვლის გააზრება, რომელიც მიგვიყვანს სანდო გადაწყვეტილებამდე უზრუნველყოფს წარმატებას. შევნიშნეთ, რომ კონცეფცია არაფერს ამბობს კვლევის დახმარების მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტის - კონკურენტული სრულყოფილების შესახებ გარეშე დაფინანსების, მაგალითად უცხოურ უნივერსიტეტებთან თანამშრომლობით ევროკავშირის ფულის მოსაპოვებლად. მიგვაჩნია, რომ მნიშვნელოვანია განისაზღვროს ის სფეროები, რომლებშიც საქართველოს აქვს შედარებითი უპირატესობა (ამის დადგენა შესაძლებელია თუ გავაანალიზებთ რომელი სფეროები ფინანსდებოდა ყველაზე მეტად ბოლო 5 წლის განმავლობაში უცხოელი დონორების მიერ).
ასევე შევნიშნეთ, რომ პერსონალისა და სტუდენტების რიცხობრივი შეფარდება ძალიან დაბალ დონეზეა ზღვართან და ამ შეფარდების აწევა შესაძლებელია პროფესურის პენსიაში გასვლის შემდეგ, რათა მოხდეს ამ რიცხვების გათანაბრება მსოფლიოს უნივერსიტეტებში მიღებულ წესთან; ამის მსგავსად, მაღალია ადმინისტრაციული პერსონალის რაოდენობაც, რომლის შემცირებაც შესაძლებელია პროგრესულად, პერსონალის სხვა არსებულ თანამდებობებზე გადანაწილებით.
უნდა მოხდეს დანაზოგების გამოყენება იმ ახალგაზრდა პროფესურის აკადემიური ხელფასების გაზრდისთვის, რომელთა დაქირავებაც მოხდა ახალი მკაცრი შერჩევის პროცესით, რომელიც საერთაშორისო კონკურენციის პრინციპების დაცვით ჩატარდა; შემდეგ კი ამ კადრებს ხშირად სთავაზობენ შეიტანონ განაცხადი დაწინაურებაზე, რომელიც ასევე არის საუნივერსიტეტო შიდა პროცესი. მსგავსი პროცედურა ყოველწლიურად უნდა ტარდებოდეს უნივერსიტეტში, რომ ყველაზე მაღალი ხარისხის შენარჩუნება მოხდეს უნივერსიტეტის ყველა ფაკულტეტზე.
არსებულ პერსონალს ასევე უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა განაცხადი შეიტანოს დაწინაურებაზე იმავე სტანდარტის კონკურსში, რომელიც მოიცავს სტუდენტებისა და საერთაშორისო კოლეგების შეფასებას, პუბლიკაციების ჩამონათვალს (უმჯობესია რეფერირებულ ჟურნალებში), მოპოვებულ გრანტებს, გარეშე ექსპერტების მიერ გაცემულ სარეკომენდაციო წერილებს, რომელთა გაგზავნაც პირდაპირი წესით მოხდება დაწინაურების კომისიისა ან რექტორთან. თუ არ მოხდება ამ პროფესორების დაწინაურება, დაქირავებული პერსონალი არ დაკარგავენ სამსახურს, არამედ პირიქით, სურვილის შემთხვევაში გააგრძელებენ იმავე დონეზე იგივე ხელფასით მუშაობას მანამ, სანამ არ გავლენ პენსიაში. დაწინაურება იძლება საშუალებას ყველა პროფესორმა მიიღოს მონაწილეობა კონკურსში იმ სასათბურე მდგომარეობის თავიდან აცილებით, რომელშიც ადამიანს ტენუარის პრინციპი აყენებს.
დასკვნის სახით, გვინდა მივესალმოთ კონცეფციის ავტორებს ასეთი უკიდურესად მნიშვნელოვანი დებატების წამოწყებისთვის უმაღლესი განათლების საკითხებზე. მიუხედავად ამისა, ტენუარის სისტემაზე ასეთი მძლავრი კონცენტრაციით და კვლევის გარშემო ფინანსური და გადაწყვეტილებების მიმღები სტრუქტურების მობილიზებით, კონცეფცია უგულებელყოფს სწავლების ცენტრალურ ადგილს უმაღლეს განათლებაში, და სათანადოდ არ აფასებს უნივერსიტეტის როლს ქვეყნის მომავლის მშენებლობაში. მას ასევე სჭირდება საჯარო სექტორის მიერ დაფინანსების შესაძლებლობების უფრო მეტად პრაქტიკული ანალიზი. მძიმე არჩევანი უნდა იქნას გაკეთებული კონკურენტულ მოთხოვნებს შორის შეზღუდული რესურსების გათვალისწინებით. ხოლო პრიორიტეტები ისე უნდა შეირჩეს, რომ მაქსიმალური სიკეთე მოუტანოს ქართულ საზოგადოებას.
ამ წერილის ავტორები მოხარულები ვიქნებით, სურვილის შემთხვევაში, გავაგრძელოთ კონსულტაციები კონცეფციის შემდგომი დახვეწის ეტაპზეც.
პროფესორი ლუი მაიო, მონრეალის უნივერსიტეტი, კანადა
კანადის სამეფო საზოგადოების მკვლევარი და მონრეალის უნივერსიტეტის სოცილოგიის მიმართულების პროფესორ ემერიტუსი. იყო მონრეალის უნივერსიტეტის სამაგისტრო და სადოქტორო სწავლების დეკანი და ვიცე-რექტორი. არის 100 მეტი წიგნისა და სტატიის ავტორი სოციალური მოძრაობების, სოციალური კლასების, სამეცნიერო ორგანიზაციებისა და საზოგადოებების, უნივერსიტეტებისა და სამაგისტრო/სადოქტორო სწავლებების შესახებ. იყო ამ მიმართულებებით სხვადასხვა კომიტეტების ხელმძღვანელი: კვლევების კანადის ინსტიტუტი, სამაგისტრო და სადოქტორო სწავლების კანადის ასოციაცია, აშშ-ს სამაგისტრო და სადოქტორო უმაღლესი სკოლის საბჭო და კვლევის ეროვნული საბჭო (დოქტურანტურის ხარისხის შეფასების მეთოდოლოგიური კომიტეტი), კვებეკის უნივერსიტეტების საბჭო, კვებეკის სამაგისტრო და სადოქტორო სწავლების დეკანთა ასოციაცია, სოციალურ მეცნიერებათა კანადის ფონდი.
ენ ლონსდეილი, კემბრიჯის უნივერსიტეტი, დიდი ბრიტანეთი
(CBE, MA) 1996-2008 წლებში იყო კემბრიჯის უნივერსიტეტის ნიუ ჰოლის კოლეჯის (ამჟამად მიურეი ედუარდსის კოლეჯი) პრეზიდენტი. 1998-2003 წლებში იყო კემბრიჯის უნივერსიტეტის ვიცე-კანცლერის თანაშემწე, ხოლო 2008 წელს - ვიცე-კანცლერის მოადგილე. 1993 წლიდან ცენტრალური ევროპის უნივერსიტეტის გენერალური მდივანი ბუდაპეშტში, პრაღასა და ვარშავაში. უნივერსიტეტის მართვისა და მენეჯმენტის საკითხებზე მუშაობდა ევროპას, ამერიკას, ჩინეთს, აფრიკასა და ახლო აღმოსავლეთშიამჟამად ენ ლონსდეილი არის კემბრიჯის უნივერსიტეტის უმაღლესი აღმასრულებლის მოადგილე და ლტოლვილ აკადემიკოსთა დახმარების საბჭოს თავმჯდომარე (CARA) დიდ ბრიტანეთში. ის ასევე არის ვილნიუსის ევროპული ჰუმანიტარული უნივერსიტეტის ნდობით აღჭურვილი პირი (2004 წელს პრეზიდენტ ლუკაშენკოს მიერ მინსკში არსებული იმავე უნივერსიტეტის დახურვის შემდეგ), და ნაზარბაევის უნივერსიტეტის დამფუძნებელი პროვოსტი, ყაზახეთი.
პროფესორი როლანდ დენროიტერი, ვესტმინსტერის უნივერსიტეტი, დიდი ბრიტანეთი
ვესტმინისტერის უნივერსიტეტის პოლიტიკისა და საერთაშორისო ურთოერთობების დეპარტამენტის ხელმძღვანელი. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთოერთობების მიმართულების საერთაშორისო მრჩეველი. სხვადასხვა დროს იყო ედინბურგის უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთიერთობების პროფესორი, უსაფრთხოების პოლიტიკის ჟენევის ცენტრის წევრი, და სტრატეგიული კვლევების საერთაშორისო ინსტიტუტის ასოცირებული მკვლევარი.
თბილისი
09/12/12
Subscribe to:
Posts (Atom)